Pomniki przed II Wojną Światową

IGOR PIOTROWSKI (Uniwersytet Warszawski)

Istnienie pomników i tablic to część paradoksalnego funkcjonowania Henryka Sienkiewicza w rzeczywistości dwudziestowiecznej Polski. Chronologia może w pierwszej chwili zastanawiać – już choćby dlatego, że najwcześniej popiersie (ufundowane przez Pierwsze Polskie Towarzystwo Kąpieli Morskich) stanęło w Gdyni w 1924 roku, kiedy jeszcze nie miała ona praw miejskich i była właściwie wciąż bardziej projektem niż miastem^[1], natomiast pierwszy pomnik został odsłonięty w Bydgoszczy w roku 1927 (dłuta Konstantego Laszczki, zniszczony przez Niemców w 1939; nowy został odsłonięty w tym samym miejscu w 1968 roku)^[2]. Poza tym nieco podobny los powojennej rekonstrukcji spotkał także popiersie na kolumnie, ustawione w Sompolnie na południowych Kujawach (odbudowane dopiero w połowie lat osiemdziesiątych z inicjatywy lokalnego nauczyciela i społecznika)^[3], przy czym stracono odsłonięte przed wojną pomniki w Zbarażu i Kamieńcu Podolskim^[4]. W 1934 w ramach jubileuszu 700-lecia miasta Łukowa odsłonięto także, jak to się nazywa w literaturze przedmiotu za frazeologią przedwojenną, obelisk „Syna Podlasia”^[5]. Chyba najbardziej efektownym przedwojennym upamiętnieniem było jednak usypanie kopca w Okrzei nieopodal miejsca urodzenia pisarza w Woli Okrzejskiej. Sypanie kopca było czynnością pracochłonną i kosztowną, toteż kilka podobnych inicjatyw podejmowanych w dwudziestoleciu nie doszło w ogóle do skutku lub ciągnęło się bez efektu (poznański kopiec Wolności^[6]). Pomysł biskupa siedleckiego, Henryka Przeździeckiego, sformułowany w roku 1924 (sprowadzenie zwłok pisarza do Polski) udało się zrealizować w ciągu kilkunastu lat. „Mimo znacznego entuzjazmu i zapału społeczeństwa do społecznego sypania kopca, większość prac wykonano jednak siłami najemnymi”^[7] – finansowanie zapewniły fundusze z różnych źródeł, między innymi pocztówki-cegiełki, wsparcie Polonii Amerykańskiej itd. O ile poprzednio omówione inicjatywy miały charakter lokalny, ale, co charakterystyczne, dochodziły do skutku – poza rodzinnym Łukowem – w miejscowościach znajdujących się na kresach zachodnich (Bydgoszcz, Gdynia) i wschodnich (Kamieniec, Zbaraż) II Rzeczypospolitej, to sukces tego obiektu wynikał z ogólnonarodowej koncepcji monumentu. Kopiec został oddany do użytku 2 X 1938 roku, na planowany pomnik nie starczyło czasu i pieniędzy (na kopcu umieszczono tylko kamień polny ze stosownym napisem), stanął on dopiero czterdzieści lat później – głowa pisarza w białym marmurze dłuta lokalnego siedleckiego rzeźbiarza i malarza, ucznia Franciszka Strynkiewicza, Mariana Gardzińskiego, została odsłonięta wczesną jesienią 1980 roku^[8].

Upamiętnienia Henryka Sienkiewicza w Polsce do 1939 roku

Charakterystyczna była także forma pomników i oprawa ideologiczna towarzysząca ich odsłonięciom. W Bydgoszczy realistyczny, odlany w brązie Sienkiewicz stanął w Parku im. Jana Kochanowskiego w centrum miasta – pisarz wspierał się jedną ręką na „księdze dziejów Polski” i otoczony dwoma orłami piastowskimi^[9]. Podczas uroczystości obecny był Michał Drzymała, gdy tymczasem Feliks Nowowiejski dyrygował orkiestrą symfoniczną wykonującą między innymi Rotę. Pomnik miał służyć, co podkreślali inicjatorzy, unifikacji mieszkańców miasta, pochodzących z różnych dzielnic Polski oraz kolejnych pokoleń^[10]. W przypadku kopca ta idea miała być jeszcze bardziej wszechpolska, a jego forma równie czytelna i konserwatywna. Nieco inaczej przedstawiała się sprawa w Łukowie, skoro pomnik postawiono na ówczesnych przedmieściach miasteczka, a imprezie towarzyszyło święto sportowe. Inna była jednak przede wszystkim forma upamiętnienia, był to obelisk „w stylu nowoczesnym, prosty w liniach, skromny, siedmiometrowej wysokości z żelbetonu pokrytego terrazytem”^[11]. Autor tekstu o pomniku, Cezary Cybulski (podobnie jak cytowana przez niego „M. Przeworska”) ma z nim wyraźny problem, kiedy pisze, że „trzeba się pogodzić ze stylem czy manierą twórczą czasu, gdy go zaprojektowano”, oraz że „nie urzeka nas też ten obiekt bielą alabastrów ani czernią marmurów”, jak stwierdza, oryginalność formy, którą pomawia (chyba nieco na wyrost) o kubizm, jest jakąś wartością^[12]. Być może ten swoisty niedostatek figuratywności musiał zaowocować powstaniem aż dwóch przedstawień figuralnych w Łukowie w latach ostatnich.