Przekłady Quo Vadis z języka polskiego w ofercie mediolańskich wydawnictw Rizzoli i Mondadori
Pierwszy przekład Quo vadis na pewno dokonany bezpośrednio z języka polskiego trafił do rąk włoskich czytelników dopiero w roku 1950. Wtedy to właśnie mediolańskie wydawnictwo Rizzoli[1] opublikowało przekład Cristiny Agosti-Garosci, zasłużonej tłumaczki największych dzieł polskiej literatury XIX i XX wieku[2]. Dwutomowe wydanie powieści, w skromnej szacie graficznej, ukazało się w ramach popularnej serii „Biblioteca Universale Rizzoli”.
Cristina Agosti-Garosci popularyzowała literaturę polską poprzez przekłady dokonywane samodzielnie lub razem ze swoją starszą siostrą Clotilde. Była też autorką licznych artykułów prasowych i naukowych. W roku 1946 nakładem katolickiego wydawnictwa Società Apostolato Stampa ukazał się opracowany przez nią przekład powieści Sienkiewicza W pustyni i w puszczy (Per deserti e per foreste), wznowiony przez wydawnictwo Edizioni Paoline w latach 1967, 1975, 1985[3]. O ile na temat pracy nad przekładem W pustyni i w puszczy są dostępne wspomnienia Agosti-Garosci[4], o tyle nie udało się odnaleźć żadnych informacji na temat opracowywania przez nią przekładu Quo vadis.
Pewne wyobrażenie o tłumaczeniu rzymskiej powieści Sienkiewicza dokonanym przez Agosti-Garosci dają poszczególne daty publikacji przekładów. Jej tłumaczenie nie odniosło wyraźnego sukcesu wydawniczego: pierwsze wznowienie ukazało się w Rizzolim dopiero w roku 1984, po trzydziestu latach od publikacji. Warto podkreślić, że tłumaczenie Agosti-Garosci tylko pozornie było wykorzystywane przez różnych wydawców (z wyjątkiem wydawnictwa Fratelli Fabbri, o czym piszę w dalszej części rozdziału), w rzeczywistości w roku 1984 wydawnictwo Rizzoli stało się grupą wydawniczą, w skład której weszły m.in. wydawnictwa: Etas i Fabbri, w których w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych publikowano utwór Sienkiewicza.
Ciekawą inicjatywą wydawniczą była publikacja Quo vadis w roku 1964 w mediolańskim wydawnictwie Fratelli Fabbri[5] (które w latach osiemdziesiątych zostało wchłonięte przez wydawnictwo Rizzoli). Wydawca włączył do książki tłumaczenie przemowy sekretarza Akademii Szwedzkiej Carla Davida af Wirsena wygłoszonej z okazji wręczenia Sienkiewiczowi Nagrody Nobla, jak również wzbogacił publikację kilkustronicowym opisem sylwetki i twórczości Sienkiewicza, autorstwa Marii Czubek-Grassi. Warto wspomnieć, że Maria Czubek-Grassi[6] była współautorką, razem z Eridano Bazzarellim[7], przekładu Quo vadis, który ukazał się w roku 1953 nakładem innego dużego mediolańskiego wydawnictwa — Mondadori[8].
Należy podkreślić, że wydawnictwo Arnolda Mondadoriego było w latach pięćdziesiątych jednym z największych i najprężniej rozwijających się wydawnictw włoskich, które odznaczało się produkcją na dużą skalę. Utwór Sienkiewicza zagościł w jego ofercie na wiele lat i w różnej formie, co było zgodne z polityką wydawniczą wydawcy, ukierunkowaną na dostarczenie odbiorcom (dorosłym, jak również dziecięcym i młodzieżowym) dobrej literatury, odznaczającej się wysoką wartością. Wydanie opublikowane nakładem Mondadoriego ukazało się w chwili, gdy we Włoszech weszła na ekrany wielka produkcja filmowa Mervyna LeRoya (w Stanach Zjednoczonych premiera miała miejsce dwa lata wcześniej, w roku 1951). Wydawca liczył zapewne na zysk ekonomiczny. Powierzenie przekładu Czubek-Grassi i Bazzerellemu gwarantowało jego odpowiednią jakość, choć udział Bazzerellego, który nie wspominał, jakoby znał język polski, ograniczył się zapewne do dostosowania wersji opracowanej przez Czubek-Grassi dla odbiorcy włoskiego (podobnie jak miało to miejsce w przypadku współpracy Fabiettiego i Racowskiej).
Z biegiem lat publikacja Quo vadis w wersji dla dorosłych, licząca ponad pięćset stron, coraz mniej pociągała odbiorców, stąd najprawdopodobniej wydawnictwo Mondadori dopiero w roku 1964 podjęło decyzję o wznowieniu utworu. Książka w przekładzie Czubek-Grassi i Bazzarellego ukazała się wówczas w Club degli Editori, pierwszej włoskiej księgarni wysyłkowej należącej do wydawnictwa Mondadori.
W ofercie wydawnictwa Mondadori w roku 1965 pojawiła się adaptacja Quo vadis w opracowaniu Maria Bormiolego, która była próbą modyfikacji dostępnej wersji Czubek-Grassi i Bazzarellego, a zarazem odpowiedzią wydawnictwa na zapotrzebowanie płynące ze szkół włoskich, w których Quo vadis znajdowało się na liście lektur uzupełniających. Wersja Bormiolego została wznowiona jeszcze w roku 1967.
Do edycji utworu Sienkiewicza wydawnictwo Mondadori powróciło w roku 1984, co ciekawe, tym razem zdecydowało się na publikację rzymskiej powieści z czasów Nerona w przekładzie Tita Zucconiego (przekład ten od roku 1900 publikowano we florenckim wydawnictwie Salani). Z kolei przekład Czubek-Grassi i Eridana Bazzarellego został wykorzystany w latach sześćdziesiątych przez wydawnictwo UTET z Turynu, a w okresie późniejszym przez sycylijskie Sellerio i rzymskie ERI (Edizioni RAI Radiotelevisione Italiana).
Interpretując dotychczas przedstawione informacje, można dostrzec, że powieść Sienkiewicza przeniknęła na północ Włoch już w roku 1899. Upodobali ją sobie przede wszystkim mediolańscy wydawcy, co nie powinno nas dziwić, biorąc pod uwagę, że Mediolan był najprężniej rozwijającym się ośrodkiem wydawniczym Włoch. Wydawcy przekładu Quo vadis chętnie wykorzystywali modę na utwór Sienkiewicza, co zaowocowało powstaniem w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku dużej liczby nowych przekładów autorstwa: Teresy Bozzano, Ketty Nagel, Giuseppe Oberoslera, Palmira Premolego, Paola Valery i „anonimowego” przekładu opublikowanego w wydawnictwie Baldini & Castoldi. Kilka wznowień utworu Sienkiewicza ukazało się także w latach czterdziestych nakładem mediolańskich wydawnictw: Barion, Bietti, Vallardi, a także SEI i UTET z Turynu, Nerbini z Florencji (o czym będzie jeszcze mowa) i rzymskiego wydawnictwa Editoriale Romana. Po II wojnie światowej sprzyjająca koniunktura, szczególnie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, pozwoliła na dynamiczny rozwój nowych inicjatyw wydawniczych, w których nadal chętnie publikowano utwór Sienkiewicza w wersji dla dorosłych, a także dla młodzieży. Działający wówczas wydawcy udostępniali nowe przekłady Quo vadis opracowane w głównej mierze na podstawie dostępnych na rynku propozycji z lat wcześniejszych, choć zdarzały się wyjątki, jak choćby wydania przetłumaczone z języka polskiego przez Agosti-Garosci (1950) i duet Czubek-Grassi, Bazzarelli (1953).
Przypisy
- W roku 1927 w Mediolanie Angelo Rizzoli (1889–1970) założył wydawnictwo A. Rizzoli & C., które specjalizowało się początkowo w wydawaniu czasopism, m.in. „La Donna”, „Commedia”, „Il Secolo Illustrato”, „Novella”, następnie „Oggi”, „Omnibus”, „L’Europeo”. Dzięki pomocy Calogera Tumminellego (współwłaściciela wydawnictwa Bestetti & Tumminelli, następnie wydawnictwa Treves-Treccani-Tumminelli) Rizzoli uzyskał pod koniec lat dwudziestych kontrakt na drukowanie Enciclopedia Italiana Giovanniego Treccaniego. Po zakończeniu II wojny światowej wydawnictwo Rizzolego rozpoczęło fazę ekspansji, dążąc do zapewnienia sobie miejsca wśród najważniejszych włoskich domów wydawniczych. W roku 1949 kierownictwo podjęło decyzję o utworzeniu pierwszej we Włoszech taniej serii wydawniczej Biblioteca Universale Rizzoli (BUR), w której miały się ukazywać dawne i współczesne utwory literackie. BUR odniosła ogromny sukces ekonomiczny. W roku 1984 dom wydawniczy Rizzoli przeszedł w ręce spółki Gemina (należącej do Gruppo Fiat). W wyniku restrukturyzacji w roku 1986 doszło do powstania RCS Editori, w skład którego weszły wydawnictwa: Bompiani, Fabbri Editori, Sonzogno, Sansoni i Etas. 5 października 2015 roku sektor RCS Libri został sprzedany grupie Mondadori (z wyjątkiem Adelphi). W ciągu dziesięcioleci Rizzoli stało się jednym z najważniejszych wydawnictw na włoskim rynku (Caccia 2013: 269–270; http://www.truncellito.com/2000/angelo-rizzoli; http://www.rcsmediagroup.it/, dostęp: 6.02.2020).
- Cristina Agosti-Garosci (1881–1966) — włoska polonistka, tłumaczka literatury polskiej oraz jej popularyzatorka. Absolwentka romanistyki na uniwersytecie w Turynie, w roku 1905 uzyskała doktorat na podstawie dysertacji o Małgorzacie z Nawarry. W 1905 roku poślubiła lekarza Maria Agosti, w roku 1910 przyszedł na świat ich syn Giorgio (1910–1992). Dzięki znajomości z włoskim polonofilem Attilliem Begeyem (1843–1928) zainteresowała się literaturą i kulturą polską. Czynnie uczestniczyła w pracach turyńskiego Komitetu „Pro Polonia”, Koła Przyjaciół Polski i Instytutu Kultury Polskiej w Turynie. W sierpniu 1928 roku na zaproszenie prof. Romana Pollaka odwiedziła Zakopane, gdzie uczestniczyła w kursie dla włoskich polonistów. W okresie II wojny światowej działała w antyfaszystowskim ruchu oporu. Po wojnie została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Razem z siostrą Clotilde prowadziła intensywną działalność translatorską. Przetłumaczyły m.in. dzieła Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Bolesława Prusa, Stefana Żeromskiego, Marii Konopnickiej. Cristina Agosti-Garosci jest autorką wielu opracowań krytycznoliterackich dotyczących genezy Pana Tadeusza (1917), poezji Marii Konopnickiej (1926, 1929), motywów mickiewiczowskich w Popiołach Żeromskiego (1931), związków Adama Mickiewicza z Rosją (1940) i Sienkiewicza dla młodzieży (1946). Na temat Cristiny Agosti-Garosci zob. Pollak 1966: 669–702; Sokołowski 2013: 14–17; Amenta 2014: 27–35; Skuza 2018: 213–223.
- Cristina Agosti-Garosci współpracowała także z Istituto Missionario Pia Società S. Paolo, w którym ogłosiła w roku 1942 utwór Straszny dziadunio (Un nonno terribile) Marii Rodziewiczówny. Następnie w roku 1946 opublikowała przekład Darów wiatru północnego (I doni del vento di mezzanotte) Wacława Sieroszewskiego, które ukazały się nakładem rzymskiego wydawnictwa Società Apostolato Stampa.
- O pracy nad przekładem W pustyni i puszczy Agosti-Garosci pisała w artykule Enrico Sienkiewicz scrittore per fanciulli zmieszczonym w tomie Nel centenario di Enrico Sienkiewicz (1846–1946) (1946: 171–177).
- O wydawnictwie Fratelli Fabbri piszę przy okazji omawiania adaptacji Quo vadis dla dzieci i młodzieży.
- Maria Czubek-Grassi (1890–1971) przyszła na świat w Krakowie, jako córka Jana Czubka, profesora języka łacińskiego i tłumacza dzieł klasycznych, i Augustyny z Przyborskich. Rozbudzone w młodości zamiłowania do kultury Greków i Rzymian zaowocowały ukończeniem filologii klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1923–1932 pracowała w gimnazjum na stanowisku profesora języka łacińskiego. Występowała w Polsce na licznych konferencjach, podczas których wygłaszała odczyty poświęcone m.in. kulturze etruskiej, roli języków romańskich w nauczaniu języka łacińskiego, zabytkom starożytnego Rzymu. Po śmierci drugiego męża (Stępniowskiego) wyszła za Włocha i wyjechała do Mediolanu. Związała się zawodowo z Wydziałem Slawistyki przy Uniwersytecie w Mediolanie, gdzie powierzono jej stanowisko lektora języka polskiego. Działała także na rzecz Towarzystwa Przyjaźni Włosko-Polskiej. Z języka polskiego przetłumaczyła w latach pięćdziesiątych Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Wydawnictwo Silva Editore zleciło jej przekład Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, na wypadek gdyby Dąbrowska otrzymała Nagrodę Nobla. Ostatecznie ten przekład nigdy nie został opublikowany (por. Haas ner-Januszowa 1994: 90–95; Zieliński 2019: 127).
- Eridano Bazzarelli (1921–2013) — tłumacz, slawista, nauczyciel akademicki. Przyszedł na świat w Mediolanie. Podczas II wojny światowej był internowany w obozie koncentracyjnym w Mauthausen-Gusen w Austrii. Po zakończeniu wojny, w roku 1947 ukończył studia wyższe na Università degli Studi di Milano na Wydziale Filologicznym. Jego nauczycielami byli m.in. Vittore Pisani (pod którego kierunkiem napisał pracę magisterską), Ettore Lo Gatto, Giovanni Maver i Leone Pacini Savoj. Interesował się szczególnie literaturą rosyjską. Przez blisko trzydzieści lat pracował na stanowisku kierownika Katedry Języka i Literatury Rosyjskiej na mediolańskim uniwersytecie. Autor wielu przekładów literackich z języka rosyjskiego. W roku 2000 otrzymał tytuł doktora honoris causa Moskiewskiej Akademii Nauk. Na podst.: Eridano Bazzarelli, Wikipedia.it, https://it.wikipedia.org/wiki/Eridano_Bazzarelli, dostęp: 6.02.2020. O spotkaniu i kontaktach naukowych z Bazzarellim wspominał prof. Józef Heistein (por. Biernacka-Licznar, Łukaszewicz 2014: 57).
- Wydawnictwo Mondadori (Arnoldo Mondadori Editore) zostało założone w 1907 przez Arnolda Mondadoriego, który działalność wydawniczą rozpoczął od publikacji magazynu „Luce!”. W roku 1912 założył wydawnictwo La Sociale, będące zalążkiem późniejszego wydawnictwa Mondadori. Początkowo wydawca publikował książki dla dzieci, w czasie pierwszej I wojny światowej wydawał magazyny skierowane do żołnierzy. W roku 1926 Mondadori nawiązał współpracę z Gabriele D’Annunziem, publikacja serii jego utworów przyniosła wydawnictwu rozgłos i rozpoznawalność w całych Włoszech. Następnie wydawnictwo skupiło prawa do wydawania utworów innych, znanych pisarzy włoskich: Luigiego Pirandella, Giovanniego Vergi, Giovanniego Pascolego. Wydawnictwo Mondadori jako pierwsze wprowadziło na rynek włoski serię kryminałów policyjnych, tzw. libri gialli. W 1933 roku Mondadori rozpoczęło wydawanie serii Medusa, skupiającej książki znanych autorów zagranicznych XX wieku, skierowane do czytelników szukających nieskomplikowanej literatury. Od tego momentu datuje się kształtowanie programu wydawniczego Mondadori opartego na zdywersyfikowanym katalogu, niskiej cenie i przewadze powieści nad innymi gatunkami literackimi. W okresie faszyzmu wydawca skupił się na publikacjach dla dzieci i młodzieży. W roku 1935 podpisał umowę z Waltem Disneyem na wydawanie utworów opartych na filmach amerykańskiej wytwórni filmowej. W 1954 roku wydawnictwo Mondadori otworzyło pierwszą sieć księgarni, a rok później założyło Club degli Editori, czyli pierwszą włoską księgarnię wysyłkową oferującą literaturę współczesną w niskiej cenie, z dostawą do domu. W latach sześćdziesiątych włoski rynek wydawniczy został zrewolucjonizowany za sprawą pierwszej serii książek kieszonkowych Oscar Mondadori, które były rozprowadzane w kioskach. W połowie lat siedemdziesiątych w wydawnictwie powstał jeden z największych współczesnych włoskich dzienników „La Reppublica”. W 1980 roku Mondadori połączyło się z kanadyjskim koncernem Harlequin Enterprises. Od 1991 roku Mondadori stało się częścią spółki Fininvest. Lata dziewięćdziesiąte i początek kolejnego wieku to okres międzynarodowej ekspansji wydawnictwa. W 2014 roku Mondadori utworzyło spółkę Mondadori Libri składającą się z wielu wydawnictw, m.in.: Giulio Einaudi Editori, Edizioni EL, Sperling & Kupfler, Rizzoli, Edizioni Piemme. Jest to obecnie największe wydawnictwo we Włoszech. Obok Feltrinellego, Giunti i Gems jest zaliczane do potentatów włoskiego rynku wydawniczego (por. Cadioli, Vigini 2016; Caccia 2013: 217–220).
