NPLP
\
Recepcja „Quo vadis” we Włoszech
\
Blaski i cienie
\
Quo Vadis w ofercie wydawnictw katolickich: Desclée, Lefebvre & C., SEI, Edizioni Paolin..
Tabela 8. Zestawienie przekładów Quo vadis opublikowanych w latach 1923–1995 w wydawnictwie Edizioni San Paolo (oprac. Katarzyna Biernacka-Licznar )

Quo Vadis w ofercie wydawnictw katolickich: Desclée, Lefebvre & C., SEI, Edizioni Paoline, La Scuola
Katarzyna Biernacka-Licznar

Quo Vadis w ofercie wydawnictw katolickich: Desclée, Lefebvre & C., SEI, Edizioni Paoline, La Scuola
Katarzyna Biernacka-Licznar

Za ciekawy można uznać przykład wydawnictw katolickich, które szybko zdecydowały się poszerzyć repertuar wydawniczy o Quo vadis. Pierwszym, które sięgnęło po utwór Polaka, było wydawnictwo Desclée, Lefebvre & C. z Rzymu[1]. Publikacja zatytułowana Quo Vadis? Nuova traduzione ad uso della gioventù e delle famiglie ukazała się w przekładzie profesora Enrica Salvadoriego[2], poprzedzona wstępem historyczno archeologicznym opracowanym przez profesora Orazia Marucchiego[3], dodatkowo zamieszczono w książce mapę Rzymu za czasów Nerona. Enrico Salvadori przed przystąpieniem do pracy nad Quo vadis miał już za sobą pierwsze doświadczenia z prozą Sienkiewicza (o czym wspomina w przedmowie do tłumaczenia), bowiem w lipcu 1899 wydawnictwo Desclée, Lefebvre & C. opublikowało przełożoną przez niego nowelę Andiamo a Lui: novella storica del tempo di Cristo (Pójdźmy za Nim!). Po zakończeniu prac nad Quo vadis Salvadori podjął się przetłumaczenia powieści Ben-Hur Lewisa Wallace’a, która ukazała się w roku 1901, nakładem wydawnictwa Desclée, Lefebvre & C.

Nie jest jasne, w jaki sposób Salvadori pracował nad przekładem Quo vadis, ale wyniki lektury porównawczej wczesnych włoskich wersji powieści wskazują, że wykorzystał on inne dostępne na rynku wersje (por. rozdział I). W biuletynie bibliograficznym wydawnictwa Desclée, Lefebvre & C. reklamującym nowości z roku 1900 możemy przeczytać krótką informację dotyczącą pierwszego wydania powieści Quo vadis w przekładzie Salvadoriego. W treści ogłoszenia autor wskazuje na pregevolissima traduzione (znakomity przekład), w którym tłumacz (Salvadori) zrezygnował z zamieszczenia fragmentów mogących „obrazić” młodociane oczy. Dodatkowo podkreśla się wdzięczny włoski styl tej wersji, którego brakuje niektórym przekładom wydanym wcześniej. Wersja Salvadoriego i Marucchiego była dosyć często wznawiana w Desclée, Lefebvre & C., do roku 1914 włącznie.

W roku 1923 prawa do publikacji przekładu Salvadoriego od Desclée, Lefebvre & C. odkupiło turyńskie wydawnictwo Società Editrice Internazionale[4], prowadzone przez zgromadzenie salezjanów. Wcześniej jednak, w roku 1921, wydawnictwo SEI podjęło próbę wydania Quo vadis…? Racconto del tempo di Nerone w opracowaniu Angela Michelottiego, który jasno wskazywał, iż przygotowana przez niego wersja opiera się na dostępnych włoskich i zagranicznych przekładach. W rzeczywistości, jak wykazały przeprowadzone badania, wzorował się przede wszystkim na anonimowym przekładzie opublikowanym w roku 1900 w mediolańskim wydawnictwie Baldini & Castoldi. Niemniej jednak wersja Michelottiego (którą wydawnictwo reklamowało jako ekonomiczną) nie cieszyła się zbyt dużym zainteresowaniem. Najprawdopodobniej z tego powodu, w roku 1923, zadecydowano o publikacji Quo vadis w opracowaniu Salvadoriego.

Można stwierdzić, że wydawnictwo SEI umiejętnie wykorzystało zainteresowanie powieścią Sienkiewicza, które w latach dwudziestych nadal było ogromne (o czym donosił m.in. Stanisław Windakiewicz[5]). Dodatkowym impulsem do publikacji utworu Polaka była reforma szkolnictwa przeprowadzona w roku 1923, która narzuciła na katolickie wydawnictwo wymóg publikowania powieści o tematyce chrześcijańskiej przeznaczonych do czytania przez młodzież. Wersja opracowana przez księdza Salvadoriego i znanego rzymskiego archeologa Marucchiego była więc „produktem” idealnym, a kolejne wydania, począwszy od roku 1925, wzbogacone ilustracjami — obrazami malarza Jana Styki — tylko podniosły atrakcyjność książki. W roku 1951, gdy  włoski rynek wydawniczy publikacji dla młodych odbiorców coraz bardziej orientował się na skrócone wersje powieści historycznych, wydawnictwo SEI zwróciło się do Clary Pananti z prośbą o przygotowanie adaptacji powieści Sienkiewicza. Przeróbka utworu, licząca dwieście stron, była publikowana w wydawnictwie SEI do roku 1965 włącznie.

Kolejnym katolickim wydawnictwem, które wielokrotnie publikowało Quo vadis, było wydawnictwo paulistów Edizioni San Paolo[6], działające na przestrzeni lat także pod nazwą Edizioni Paoline i Pia Società S. Paolo. W wydawnictwie założonym przez paulistę księdza Giacoma Alberionego Quo vadis pojawiło się po raz pierwszy w roku 1923, a więc w tym samym, w którym turyńskie SEI uzyskało od rzymskiego Desclée, Lefebvre & C. prawa do publikacji przekładu Salvadoriego.

Dotychczas dane na temat poszczególnych wydań Quo vadis w wydawnictwie św. Pawła były rozproszone, co wynikało z braku dostatecznych informacji na temat samego wydawnictwa Edizioni San Paolo i zmian strukturalnych, do których doszło z upływem czasu. Poprawną klasyfikację uniemożliwiały przede wszystkim odmienne wersje nazwy wydawnictwa i lokalizacja siedziby wydawcy. Obecnie dysponujemy już większą ilością informacji na temat wydawnictwa z Alby, co pozwoliło na uporządkowanie zebranych danych bibliograficznych. Jak już wspomniano, Quo vadis trafiło do wydawnictwa paulistów w roku 1923. Ani w pierwszym wydaniu, ani w żadnym z następnych nie podano nazwiska tłumacza, który był odpowiedzialny za opracowanie powieści. Po zapoznaniu się z wczesnymi wydaniami utworu (opublikowanymi do roku 1938 włącznie) ustalono, że wykazują one podobieństwa do anonimowej wersji opublikowanej w Baldini & Castoldi w roku 1900. Z kolei wydania późniejsze, od roku 1942, są zredagowaną i uwspółcześnioną wersją profesora Enrica Salvadoriego. Można zadać pytanie, dlaczego w chwili, gdy zaczęto wykorzystywać przekład Enrica Salvadoriego, nie zdecydowano się podać jego nazwiska? Przekład ten był dostępny na włoskim rynku wydawniczym już w roku 1900, Salvadori zmarł w roku 1924 — być może z tego powodu zdecydowano się na wykorzystanie jego tłumaczenia? Nie wiadomo również, czy istniały jakieś bezpośrednie ustalenia pomiędzy dwoma wydawnictwami katolickimi: SEI (które odkupiło prawa do przekładu Salvadoriego) i Edizioni San Paolo (publikującym zredagowaną wersję przekładu Salvadoriego w sposób anonimowy), pozwalające na takie rozwiązanie. Faktem jest, że „anonimowy” przekład prof. Salvadoriego był przez Edizioni Paoline wielokrotnie wznawiany. W roku 1981 podjęto decyzję o opublikowaniu nowej wersji Quo vadis, w opracowaniu dokonanym przez księdza Imeria Moscarda[7], który wsparł się wersją Salvadoriego i przekładem Cristiny Agosti-Garosci. Po raz ostatni Quo vadis ukazało się w wydawnictwie paulistów w roku 1995.

W roku 1942 w turyńskim zgromadzeniu paulistów powstała także inna inicjatywa wydawnicza, za którą odpowiadał ksiądz Gabriele Piazzo, nosiła ona początkowo nazwę SAS (Società Apostolato Stampa), następnie od roku 1954 funkcjonowała pod nazwą SAIE (Società Azionaria Internazionale Editrice). Nakładem SAS powieść Quo vadis ukazała się po raz pierwszy w roku 1946, wydawnictwo nie zdecydowało się na ujawnienie tożsamości osoby odpowiedzialnej za opracowaną wówczas wersję powieści (podobnie jak miało to miejsce w przypadku Edizioni Paoline i „zagarnięcia” wersji Salvadoriego). Następnie w roku 1952 opublikowano nakładem SAIE adaptację Quo vadis dla młodzieży, opracowaną przez Maria Giussaniego[8], który wsparł się wersją Verdinois. W latach 1969 i 1971 na włoski rynek wydawniczy trafiła jeszcze jedna adaptacja Quo vadis zaproponowana przez turyńskie SAIE. Katolicka oficyna powierzyła zredagowanie tłumaczenia dla młodzieży Marcelli Paganin Laurenzi[9].

Quo vadis było liczącą się pozycją także w katalogu wydawnictwa La Scuola z Brescii. Za powstanie w roku 1904 spółki akcyjnej La Scuola (funkcjonującej obecnie pod nazwą Editrice La Scuola) odpowiadała grupa księży i ludzi świeckich związanych z lombardzkim ruchem katolickim, byli to m.in.: Luigi Bazoli, Giorgio Montini, Ercole Nicoli Cristiani, Lorenzo Pavanelli, Nicolò Rezzara[10]. Nakładem wydawnictwa z Brescii utwór Quo vadis Henryka Sienkiewicza ukazał się kilkakrotnie w latach 1949–1969. Za każdym razem były to wersje skrócone, przygotowane z myślą o młodych odbiorcach. Autorem pierwszej adaptacji, która została opublikowana w roku 1949, a następnie wznowiona w roku 1953, był poeta, tłumacz, librecista Luigi Orsini[11]. Kilka lat później, w roku 1958, wydawnictwo La Scuola powierzyło opracowanie adaptacji dla dzieci i młodzieży Guglielmowi Valle, którego wersja była wielokrotnie wznawiana. To, że Quo vadis znajdowało ciągle nowych odbiorców, miało zapewne wpływ na decyzję o przygotowaniu trzeciej adaptacji dla dzieci i młodzieży. W roku 1969 zadanie to powierzono małżeństwu Oldze (de domo Cattaruzza) i Francowi Fraschinim[12].

Tabela 8. Zestawienie przekładów Quo vadis opublikowanych w latach 1923–1995 w wydawnictwie Edizioni San Paolo (oprac. Katarzyna Biernacka-Licznar )

Przeprowadzona analiza publikacji utworu Quo vadis we włoskich wydawnictwach katolickich wskazuje, że powieść zajęła trwałą pozycję w ich katalogu. Sukces wydawniczy powieści jest szczególnie zauważalny w latach pięćdziesiątych, co ma związek zarówno ze wspomnianą już amerykańską ekranizacją, jak i wpisaniem Quo vadis na listę lektur uzupełniających. Dzieło Sienkiewicza było obecne w obiegu wydawców katolickich (SEI i Edizioni San Paolo) już od lat dwudziestych, wpisywało się idealnie w katolicki profil oficyn. Z tego powodu wydawcy starali się dostarczyć je odbiorcom w wysokim nakładzie i niskiej cenie, choć niektóre edycje ukazywały się w dwóch wersjach, tj. droższej, drukowanej na dobrym papierze, wyposażonej w barwne ilustracje i oprawionej w twarde okładki, oraz w tańszej — pozbawionej rycin i na niskiej jakości papierze.

Z analizowanych wydawnictw katolickich największy dorobek wydawniczy osiągnęło wydawnictwo Edizioni San Paolo, choć nie zdecydowało się na opracowanie autorskiego przekładu i posiłkowało się przekładami istniejącymi już wcześniej na rynku. W jego ofercie utwór Sienkiewicza zajął stałe miejsce, nowe wydania ukazywały się prawie rokrocznie i niepodzielnie królowała edycja oparta na wersji opracowanej przez księdza Salvadoriego. Z dużym powodzeniem z utworu Sienkiewicza korzystało także wydawnictwo SEI, choć liczba wydań nie jest już tak imponująca jak w przypadku wydawnictwa paulistów. Ważnym wydawcą, który włączył do swojej oferty Quo vadis w roku 1949, była oficyna La Scuola, która od samego początku proponowała młodzieży rzymską powieść Sienkiewicza w formie adaptacji.

Podsumowując, wypada odnotować, że w omówionych wydawnictwach katolickich, które opublikowały Quo vadis przede wszystkim z myś lą o młodych odbiorcach (i ich rodzicach), powieść ukazała się ponad sześćdziesiąt razy.

Przypisy

  1. Wydawnictwo papieskie Desclée zostało założone w Rzymie jako filia belgijskiego domu wydawniczego z Tournai, któremu dał początek Henri Desclée w roku 1877. Wydawnictwo miało filie w Rzymie, Paryżu i Nowym Jorku. Augusto Zucconi w roku 1898 powołał do życia rzymską filię Desclée, Lefebvre & C., w której zaczęto drukować utwory w językach włoskim i łacińskim, wcześniej publikowane za granicą. W wydawnictwie ukazywały się utwory o tematyce teologicznej, filozoficznej, archeologicznej, historycznej, prawnej i pedagogicznej, a także utwory dla dzieci (por. Tranfaglia, Vittoria 2007: 220; G. Roncetti, Desclée & C. — Roma — D6; IlPostalista.it, https://www.ilpostalista. it/perfin/perfin_376.htm, dostęp: 6.02.2020).
  2. Mons. Enrico Salvadori (1861–1924) był trzecim z siedmiorga dzieci Bernarda i Elisy Salvadorich. Rodzina w roku 1875 przeprowadziła się z Monte San Savino (prowincja Arezzo) do Rzymu, w tym czasie Enrico uczęszczał już do seminarium w Arezzo. Po zakończeniu nauki przeniósł się do Rzymu. Był kanonikiem bazyliki św. Piotra w Rzymie, profesorem Sacra Scrittura w Seminarium Watykańskim. Sprawował funkcję custode generale rzymskiej akademii literackiej Arkadia w latach 1916–1924. Brat Giulia Salvadoriego (por. Murri 1977: 50; Vian 1962: 37).
  3. Orazio Marucchi (1852–1931) — włoski archeolog. Od dzieciństwa związany z Rzymem. Zainteresowania archeologią chrześcijańską rozbudził w nim ojciec, który uczestniczył w badaniach prowadzonych przez Giuseppe Marchiego i Giovanniego Battistę de Rossiego. Orazio Marucchi od młodości uczestniczył w badaniach archeologicznych prowadzonych przez de Rossiego. W roku 1884 napisał dysertację na temat Forum Romanum i Palatynu, dzięki temu został powołany na członka Papieskiej Akademii Archeologii Rzymskiej. Następnie papież Leon XIII mianował go archeologiem Muzeów Watykańskich. Czynnie uczestniczył w pracach archeologicznych na terenie Rzymu, brał udział w licznych kongresach i konferencjach naukowych poświęconych archeologii chrześcijańskiej. Na początku XX wieku zaczął interesować się zjawiskiem quovadismo. Wydawnictwo Desclée & C. powierzyło mu zadanie opracowania wstępu historyczno-archeologicznego do utworu Sienkiewicza. Wstęp ten był następnie opublikowany we fragmencie w języku francuskim pt.: Une page d’histoire, introduction historique et archéologique à «Quo vadis» de Henryk Sienkiewicz…, a także na łamach czasopisma „Civiltà cattolica” (LXXVI [1925], 1, s. 170). Marucchi prowadził też ożywioną działalność naukową, wykładając w seminariach i instytutach rzymskich. Od roku 1905 był związany z rzymskim Uniwersytetem Sapienza. Na podst.: M. Munzi, Marucchi Orazio, Treccani.it, http://www.treccani.it/enciclopedia/orazio-marucchi_(Dizionario-Biografi co)/, dostęp: 6.02.2020.
  4. Società Editrice Internazionale (SEI): Società Anonima Internazionale per la Diffusione della Buona Stampa (SAID Buona Stampa) uzyskała osobowość prawną w Turynie 31 lipca 1908 roku, jednak jej początki sięgają roku 1859, kiedy to don Giovanni Bosco (założyciel zgromadzenia salezjanów i salezjanek) postanowił stworzyć wydawnictwo publikujące materiały niezbędne do nauczania dzieci i młodzieży. Wydawnictwo w początkowej fazie działalności skupiało się przede wszystkim na opracowywaniu, publikowaniu i dostarczaniu materiałów (podręczników i pomocy szkolnych) dla salezjańskich szkół podstawowych. Zgodnie ze wskazówkami założyciela wydawnictwa publikacje miały być pozbawione wątków dotyczących materializmu, antyklerykalizmu, a treść książek miała być zgodna z nauką Kościoła. W ofercie wydawniczej SEI od samego początku kładziono nacisk na nauczanie języków klasycznych i języka włoskiego. Na skutek reformy szkolnictwa przeprowadzonej w roku 1923, zgodnie z zaleceniami Giovanniego Gentilego, ówczesnego ministra do spraw szkolnictwa, dzieci i młodzież musiały czytać teksty klasyczne w oryginale, dodatkowo ministerstwo opracowało listę pisarzy chrześcijańskich, których powieści zalecano do czytania młodzieży. Od tego momentu publikacje wydawnictwa SEI zaczęły być rozpowszechniane także w szkołach państwowych. Wydawnictwo prowadziło wielotorową politykę, dostarczało włoskim odbiorcom podręczniki szkolne, tworzyło nowe serie, w których ukazywały się m.in. utwory pisarzy włoskich. Obok bogatej oferty obejmującej teksty literackie SEI dostarczało podręczniki do nauk przyrodniczych, ścisłych i do nauczania języków obcych.

    1 lipca 1919 wydawnictwo zmieniło nazwę na Società Editrice Internazionale. Nieoceniony wkład w jego rozwój miał Giuseppe Caccia (1881–1963), który przez blisko czterdzieści lat odpowiadał za rozwój SEI, a jego dewizą było połączenie interesów laickich akcjonariuszy wydawnictwa i propozycji religijnych inspirowanych działaniami salezjanów. Wydawnictwo osiągnęło liczącą się pozycję wśród wydawców oferujących książki dla dzieci, takich jak m.in. Bemporad, Paravia, La Scuola, Vallardi. Pod koniec lat czterdziestych XX wieku SEI poszerzyło swoją działalność o produkcję filmów edukacyjnych. W latach pięćdziesiątych wydawnictwo podupadło, głównie z powodu przestarzałego katalogu wydawniczego, opierającego się na nazwiskach autorów zaliczanych do klasyki literatury. Polityka wydawnicza SEI była wówczas bardzo zachowawcza, oparta na tradycji i powielaniu utworów dobrze znanych czytelnikom. Dopiero w latach sześćdziesiątych wydawnictwo zaczęło na dobre dostrzegać potrzebę odświeżenia katalogu, co było podyktowane m.in. reformą szkolnictwa przeprowadzoną w roku 1962. W roku 1967 zarządzanie wydawnictwem przejął don Francesco Meotto (1921–1988), który odmienił jego strategię wydawniczą. SEI zaczęło dostarczać na rynek włoski nie tylko podręczniki szkolne, ale także pomoce dydaktyczne (filmy, kasety wideo, kasety magnetofonowe, CD-ROM). Pod koniec 2006 roku zarządzanie wydawnictwem przejęli Ulisse Jacomuzzi i don Sergio Giordani. W maju 2018 SEI zostało wykupione przez wydawnictwo La Scuola z Brescii. W ciągu ponad stu lat SEI publikowało książki pod nazwami: Società Editrice Internazionale (Società Anonima Internazionale per la Diffusione della Buona Stampa, S.A.I.D. Buona Stampa) (por. Targhetta 2008; Sani 2003: 335; Italia — SEI e La Scuola per aff rontare nuove sfi de, InfoANS.org, https://www.infoans.org/pl/dzialy/wiadomosci/item/5856-italia-sei-e-la-scuola-per-aff rontare-nuove-sfi de, dostęp: 6.02.2020).

  5. Windakiewicz w Odkryciu Włoch, opublikowanym w roku 1922, wspominał m.in. „(…) iż na odpuście w Genui, wszystkie stragany księgarskie na Piazza S. Lorenzo były zasłane tłumaczeniami powieści Sienkiewicza, a wieśniacy apenińscy, przybrani w koźle skóry, radzili się jeden drugiego, czy kupić Potop czy Pana Wołodyjowskiego” (Windakiewicz 1922: 22).
  6. Edizioni San Paolo. W roku 1914 włoski paulista ksiądz Giacomo Alberione (1884–1971) otrzymał zgodę biskupa Re na otwarcie małej drukarni (Scuola Tipografica Piccolo Operaio), w której miano opracowywać materiały ewangelizacyjne dla młodych czytelników. Oficyna w roku 1915 otrzymała nazwę Pia Società San Paolo, a jej pierwsza siedziba znajdowała się w miejscowości Alba (w prowincji Cuneo) w Piemoncie. Ksiądz Alberione w początkowym okresie działalności korzystał z nieocenionej pomocy swojego współpracownika księdza Giuseppe Rosy (1875–1930), który miał już za sobą doświadczenia pracy w oficynie wydawniczej w Asti (Opera Pia Michelerio di Asti). W roku 1915 Alberione podjął decyzję o włączeniu do współpracy zgromadzenia zakonnego sióstr paulistek. W ten sposób narodziło się wydawnictwo Pia Società delle Figlie di San Paolo, którego działalność w głównej mierze skoncentrowała się na prowadzeniu czasopisma „La valsusa”, jak również redagowaniu materiałów wykorzystywanych w parafiach włoskich. Z biegiem lat oficyna rozszerzała zakres działalności wydawniczej, w roku 1927 wydawnictwo uzyskało aprobatę biskupią i od tej pory stało się spółką akcyjną Pia Società di S. Paolo. W pierwszym dziesięcioleciu działalności wydawnictwo koncentrowało się na publikowaniu prasy katolickiej, materiałów używanych w parafiach, modlitewników, katechizmów, wydawaniu Ewangelii i Biblii, a także nowel, opowiadań i powieści o tematyce religijnej. W roku 1926 otwarto filię wydawnictwa w Rzymie. Z biegiem lat oficyna rozrosła się i stała się bodajże największym włoskim wydawnictwem katolickim, choć ksiądz Alberione był świadomy tego, że na rynku funkcjonują także inne, prężnie działające wydawnictwa katolickie, m.in. SEI z Turynu, La Scuola z Brescii czy katoliccy wydawcy z Vicenzy. W latach trzydziestych wydawanie książek i czasopism było jednym z naczelnych zadań wydawnictwa. W grudniu roku 1931 ukazał się pierwszy numer tygodnika „Famiglia Cristiana”, kolportowanego w całych Włoszech. W 1937 ksiądz Alberione założył Romana Editrice Film (REF), po II wojnie światowej zmieniło ono nazwę na San Paolo Film. Celem nowej inicjatywy była ewangelizacja w mediach. Aktualnie wydawnictwo Edizioni San Paolo należy do męskiej gałęzi zgromadzenia paulistów. Żeńska gałąź posiada wydawnictwo Edizioni Paoline, w którym publikowane są książki i czasopisma, siostry paulistki prowadzą także działalność ewangelizacyjną w mediach. W roku 1992 utworzono holding wydawniczy Editoriale San Paolo, w skład którego wchodzą trzy spółki: czasopisma San Paolo (m.in. „Famiglia Cristiana”, „Il giornalino”, „Vita pastorale”), SAIE: odpowiedzialna za publikację słowników, encyklopedii, albumów, i Edizioni San Paolo z siedzibą w Cinisello Balsamo, jak również drukarnie w Rzymie i w Albie. Od roku 1992 siostry paulistki prowadzą samodzielnie wydawnictwo Paoline (por. G. Chiosso, has ło: «Edizioni San Paolo (anche Edizioni Paoline, già Pia Società S. Paolo, scuola tipografi ca editrice)», TESEO’900 2008. Więcej informacji na temat wydawnictwa można znaleźć m.in. w: Pizzigoni 2011: 87–133).
  7. Don Imerio Luigi Moscardo (1935–2007), mając zaledwie dwanaście lat, wstąpił do zgromadzenia Società San Paolo w Rzymie. Następnie podjął studia filozoficzne w Albie i teologiczne w Rzymie. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1961. Od roku 1974 był czynnie związany z wydawnictwem Edizioni San Paolo, dla którego opracowywał kalendarze liturgiczne, księgi liturgiczne do odprawiania liturgii godzin, agend liturgicznych, materiały dla duszpasterzy (por. Don Imerio Luigi Moscardo, Paulus.net, https://www.paulus.net/pdf/defunti/2007/Moscardo_ita.pdf, dostęp: 6.02.2020).
  8. Na temat Maria Giussaniego nie udało się uzyskać żadnych informacji biograficznych, poza tym, że współpracował z wydawnictwem SAS, następnie SAIE od roku 1952. Był odpowiedzialny za tłumaczenia z języków angielskiego, hiszpańskiego i francuskiego, redakcję i opracowanie skróconych wersji tłumaczonych powieści (por. https://opac.sbn.it/, dostęp: 6.02.2020).
  9. Na temat Marcelli Paganin Laurenzi nie udało się ustalić żadnych szczegółów biograficznych, poza tym, że współpracowała z wydawnictwem SAIE od roku 1969 (wówczas ukazało się pierwsze opracowanie pod jej redakcją) do roku 1986 włącznie (por. https://opac.sbn.it/, dostęp: 6.02.2020).
  10. Wydawnictwo La Scuola zostało założone w roku 1904, początkowo zarządzanie nim powierzono księdzu don Angelowi Zammarchiemu (1871–1958). W pierwszej fazie działalności wydawnictwo koncentrowało się przede wszystkim na publikowaniu periodyku „Scuola italiana moderna”, jak również na opracowywaniu podręczników dla szkół podstawowych, szkół wiejskich, wieczorowych i niedzielnych, a także lektur do katechizmu i publikacji o charakterze prawnym i naukowym. Z biegiem lat w wydawnictwie zaczęto także publikować lektury dla szkół w serii „Piccola biblioteca scolastica”. Reforma szkolnictwa przeprowadzona w roku 1923 wpłynęła (podobnie jak w przypadku SEI) na zmianę oferty wydawniczej. Tym samym katalog wydawniczy La Scuoli, ukierunkowany na ofertę dla szkół podstawowych, rozrastał się, podobnie jak zespół ludzi, którzy podjęli współpracę z wydawnictwem. Od roku 1921 wydawnictwo prowadziło ścisłą współpracę z katolickim Uniwersytetem Sacro Cuore z Mediolanu. Kontynuowało wydawanie publikacji religijnych, jak również koncentrowało się na produkcji czasopism dla nauczycieli, podręczników szkolnych, książek dla dzieci i młodzieży i książek o tematyce pedagogicznej. Na początku kolejnej dekady do wydawnictwa dołączyli Adolfo Lombardi i profesor Giusto Marchese, którzy mieli zdecydowany wpływ na zmianę polityki wydawniczej. W następnych dziesięcioleciach wydawnictwo z Brescii nadal intensywnie się rozwijało. Obecnie La Scuola jest jednym z ważniejszych wydawnictw katolickich na włoskim rynku, a w maju 2018 roku wykupiło turyńskie wydawnictwo SEI (por. Pazzaglia 2004; Tranfaglia, Vittoria 2007: 219, 399, 450).
  11. Luigi Orsini (1873–1954) — absolwent studiów prawniczych na Uniwersytecie w Bolonii, gdzie poznał m.in. Pascolego i Carducciego. W latach 1911–1938 pracował w Królewskim Konserwatorium w Mediolanie. Współpracował z licznymi dziennikami, m.in. „Il Popolo d’Italia”, „Il Resto del Carlino”, „L’Illustrazione italiana”. W roku 1904 założył z Gaetano Gasperonim czasopismo „La Romag na nella storia, nelle lettere e nelle arti” (por. Ciotti 1977: 281–304; Orsini 1954).
  12. Franco Fraschini (ur. 1922) — nauczyciel, historyk, językoznawca, autor licznych opracowań metodycznych dla nauczycieli, jak również opowiadań dla dzieci i młodzieży (por. Ongaro 2006: 30). Na temat Olgi Fraschini nie udało się ustalić żadnych informacji biograficznych.