Schyłek wieku

Anna Janicka

„Głupstwo handel… głupstwo polityka… głupstwo podróż do Turcji… głupstwo całe życie, którego początku nie pamiętamy, a końca nie znamy… Gdzież prawda?…” (I, 37)

Kategoria schyłkowości odnosi się do metaforycznego planu odczytania powieści. W świecie przedstawionym Lalki oznacza ona pewien określony stan świadomości bohaterów, opisuje zarówno relacje między nimi, jak i kondycję otaczającego ich świata.
Rzeczywistość przedstawiona w powieści jest rzeczywistością rozwarstwioną i zatomizowaną, znajduje się w stanie rozpadu. Wyczerpaniu uległy już stare formuły przeżywania rzeczywistości i uczestnictwa w niej, nowe zaś jeszcze się nie narodziły. Dotyczy to zarówno planu losów indywidualnych (na przykład wyidealizowane wzorce miłosne Wokulskiego), jak też historii (zagubiony w przeszłości, w przeżywaniu mitu napoleońskiego Rzecki). Rozpada się zwarta, ugruntowana na wyraźnych podziałach struktura społeczna. Procesy demokratyzacji, zachodzącej pomiędzy różnymi warstwami (arystokracja, mieszczaństwo, szlachta, mniejszości narodowe) dopiero nabierają rozpędu i nie wyznaczają jeszcze kształtu i rytmu życia. Zachwianiu ulega również reguła ciągłości – współczesność nie jest osadzona w doświadczeniach przeszłości, zaś przyszłość jawi się jako niepewna i mglista.

Relacje międzyludzkie naznaczone są podejrzliwością i brakiem zaufania. Społeczny obieg informacji opiera się w dużej mierze na plotce, donosie, podsłuchiwaniu i podglądaniu (odsłonięte okna pani Stawskiej, towarzyska „kariera” pani Meliton). Ludzie szlachetni ponoszą klęskę, szubrawcy i kombinatorzy robią zawrotne kariery – świat Lalki pochłaniają bylejakość i tandeta. Dominuje poczucie rozczarowania. Losy powieściowego protagonisty Wokulskiego wyznacza bolesny rytm iluzji i deziluzji, wielkich nadziei i rozczarowań. Bezradny i zagubiony Rzecki ucieka we wspomnienia, w ciągłe przeżywanie historii. Losy jednostek i losy zbiorowości zmierzają ku niewiadomej – finał powieści wyraźnie już wyznacza schyłek starego, uporządkowanego świata i jego wartości (umiera ich strażnik i „kronikarz” Ignacy Rzecki).

Lalka zawiera wyraźne sygnały, iż świat zmierza ku chaosowi lub katastrofie. Całą rzeczywistość przenika poczucie niepewności. Symbolicznego znaczenia nabiera w tym kontekście fakt, że metal o niezwykłych wprost właściwościach wynaleziony w laboratorium prof. Geista i ofiarowany Izabeli Łęckiej zostaje przez nią zagubiony prawdopodobnie w czasie igraszek miłosnych z kuzynem Starskim. Rzeczywistość okazuje się pozbawiona planu i celu, nie włada nią raczej Opatrzność. Dominującą siłą staje się natomiast przypadek, będący wyrazem szyderstwa i ironii losu.

→ Ironia; → Plotka; → Przypadek; → Społeczeństwo.