Społeczeństwo

Anna Janicka

„Ach, ci kochani bliźni i to społeczeństwo, które nigdy nie troszczyło się o mnie i stawiało mi wszelkie przeszkody, a zawsze upomina się o ofiary z mojej strony… Lecz właśnie to, co oni dziś nazywają – szaleństwem, popycha mnie do pełnienia jakichś fikcyjnych obowiązków. Gdyby nie ono, siedziałbym dziś jak mól w książkach i kilkaset osób miałoby mniejsze zarobki. Więc czego oni chcą ode mnie?” – pytał sam siebie w rozdrażnieniu [Wokulski]. (I, 461-462)

Lalka jest powieścią wielowarstwową i znaczeniowo skomplikowaną. Przejawia się to na wielu poziomach świata przedstawionego, przede wszystkim zaś dotyczy postaci i warstwy metaforycznej utworu. Powieściowa wieloznaczność związana jest z kategoriami panoramiczności i polifoniczności. Prus bowiem, żeby sprostać budowanej przez siebie, oryginalnej formule realizmu – wykraczającej poza obowiązujące w epoce koncepcje i reguły powieściopisarskie – postanowił opisać świat sobie współczesny jako rzeczywistość pogmatwaną, wielowarstwową i niejednoznaczną. Zgodnie więc z taką filozofią realizmu skomponował Lalkę jako powieść panoramiczną, to jest taką, która nie tracąc z pola widzenia chwili bieżącej, szczegółów i codzienności, mierzy się z wyzwaniami współczesności i historii, dając w efekcie syntezę całego wieku XIX.

Wielość i splątanie wątków, postaci i problemów staje się Prusowskim żywiołem, dla którego konieczne okazuje się znalezienie odpowiedniego języka. Autor znajduje go w mowie potocznej, pozbawionej sztuczności i koturnowości. Każdy z bohaterów posługuje się słowem własnym, autonomicznym wobec słowa narratora. Ta powieściowa wielogłosowość sprzyja opisaniu świata jako całości dramatycznie złożonej i pełnej sprzeczności, słowa powieściowych postaci nie są bowiem korygowane przez wszechwiedzącego narratora. Prus nie hierarchizuje tym samym opisywanej przez siebie rzeczywistości.

Psychologiczna przenikliwość oraz socjologiczna bystrość każą mu z uwagą przyglądać się powieściowym postaciom w sytuacji, którą można określić jako sytuację przemiany dokonującej się na dwóch poziomach: metaforycznym i dosłownym. Na tym pierwszym Lalka okazuje się powieścią o poszukiwaniu nowego człowieka. Wpisane jest jednak ono w sytuację społecznych przeobrażeń. I w ten sposób pisarz buduje ów drugi poziom, dosłowny – Prusa przede wszystkim interesuje struktura, jak również dynamika przemian społecznych w momencie, kiedy tradycyjne formy życia społecznego wyczerpują się zarówno w perspektywie historycznej i cywilizacyjnej, jak też antropologicznej (dawne wzorce osobowe, na przykład Polaka, kochanka czy katolika, albo załamują się, albo nie przystają do zmieniającego się świata). Rzeczywistość opisana w Lalce jest zatem rzeczywistością ukazaną w momencie przełomu.

Społeczeństwo przedstawione w powieści nie jest strukturą zamkniętą i statyczną, lecz dynamiczną i otwartą, w obrębie której, jak wydaje się niektórym bohaterom (choćby Wokulskiemu), możliwy jest awans lub degradacja. Ulega ono przekształceniom, które warunkowane są przez wiele czynników, takich jak historia, zmiany cywilizacyjne czy kulturowe.
Przemiany społeczne, zachodzące w świecie Lalki, nie mają jednak charakteru uporządkowanego postępu czy rozwoju, przebiegają raczej bez wyraźnego kierunku czy rytmu. Społeczeństwo polskie nie jest bowiem zorganizowaną wewnętrznie, spójną całością, lecz zbiorowością klas, warstw i grup społecznych, które nie są powiązane ze sobą żadnym węzłem wspólnotowym, interesem czy wizją przyszłości. Reguły życia zbiorowego oparte zostały na wzorcach dysfunkcjonalnych i anachronicznych (takich, które się nie sprawdzają), a jedynym doświadczeniem wspólnotowym staje się doświadczenie niewoli. Powiedzieć można, że Prus daje nam panoramę społeczeństwa w rozpadzie – zbiorowości anomicznej, to jest takiej, w której więzi międzyludzkie są pozorne, kalekie bądź w ogóle ulegają zerwaniu, w której dominują tandeta i sprzeciętnienie. Warszawa może być uznana za symbol tego procesu. Jawi się ona jako miasto smutne, mało atrakcyjne, zamieszkiwane przez społeczeństwo, które nie ma w sobie cywilizacyjnego rozmachu oraz potencjału.

→ Arystokracja; → Inteligencja; → Mieszczaństwo; → Niższe warstwy społeczne; → Szlachta.