Baldini & Castoldi, Aliprandi, Fratelli Treves – o Mediolańskich „perypetiach” Quo Vadis

Katarzyna Biernacka-Licznar

W chwili, gdy sława Sienkiewicza rozeszła się lotem błyskawicy po Włoszech, nowe przekłady Quo vadis zaczęły pojawiać także w innych miastach, przede wszystkim w Mediolanie. Pod koniec XIX wieku, jak zauważa Ada Gigli Marchetti (2000:11), w prowincji Mediolanu działało 196 wydawnictw, z których zdecydowana większość miała siedzibę w stolicy Lombardii. Do największych domów wydawniczych wówczas działających zaliczano m.in. Sonzogno, Treves, Vallardi. Ówczesne wydawnictwa charakteryzowała dywersyfikacja oferty — publikowały zarówno czasopisma, jak i książki. W roku 1905 ukazywały się w Mediolanie 323 dzienniki, z których 13 wychodziło codziennie. Przeobrażenia gospodarcze i kulturalne dokonujące się we Włoszech na początku XX wieku i po I wojnie światowej wywarły ogromny wpływ na rynek prasowy Mediolanu. Istotne zmiany nastąpiły na rynku księgarsko-wydawniczym i drukarskim. Obok firm o długiej i ustalonej tradycji w mieście pojawili się nowi księgarze, którzy wprowadzili na rynek mediolański nowe rozwiązania organizacyjne (np. Bietti, Mondadori, Bompiani, Alpes, Rizzoli). Początkowo ich katalogi były nastawione na odbiorców literatury pięknej, choć niektórzy próbowali urozmaicać ofertę, podejmując nakłady książek dla dzieci i młodzieży, naukowych oraz tekstów muzycznych. Na przełomie stuleci działalność nakładową prowadzili nie tylko księgarze, drukarze i wydawcy, o publikowanie poczytnych tytułów zabiegały również towarzystwa naukowe i instytucje kulturalne.

Dosyć szybko ugruntowaną pozycję na mediolańskim rynku księgarsko-wydawniczym zyskała sobie założona 7 października 1897 roku oficyna wydawnicza Ettore Baldiniego i Antenora Castoldiego, w której udziałowcami byli Alceste Borella i poeta Gian Pietro Lucini^[1]. Siedzibą firmy Baldini Castoldi & C. były pomieszczenia w prestiżowej Galleria Vittorio Emanuele w samym centrum Mediolanu. Początkowo podstawą oferty były utwory Antonia Fogazzara, następnie oferowano edycje innych popularnych twórców: Anny Marii Zuccari (pseud. Neera), Uga Ojettiego, a od roku 1910 — Guida Da Verony i Salvatore Gotty. Wydawnictwo Baldiniego i Castoldiego zdecydowało się na publikowanie utworów zagranicznych twórców w serii I grandi successi stranieri, o którą szczególnie zabiegał Enrico Castoldi, syn Antenora Castoldiego^[2]. W tej serii publikowano przede wszystkim autorów rosyjskich, a także Sienkiewicza.

Domenico Giurati w książce Il plagio, a także autorzy artykułów, które ukazały się w prasie włoskiej i polskiej w roku 1900^[3], zwracają uwagę, że w wydawnictwie Baldini & Castoldi planowano wydanie Quo vadis już w 1899 roku. Jednak z powodu procesu wytoczonego przez firmę Detken & Rocholl publikacja ta nie ukazała się wówczas drukiem. W wersji anonimowej opublikowano ją w roku 1900. Nie znamy przyczyny, dla której wydawcy nie zdecydowali się na zamieszczenie informacji o autorach przekładu, za który byli prawdopodobnie odpowiedzialni: Alceste Borella, Pier Emilio Francesconi i Maria Giovannetti (Giurati 1903: 180).

Ostatnie nazwisko należy do Marii Giovannetti, posługującej się pseudonimem Irma Rios^[4]. Warto wspomnieć, że w roku 1900 nakładem oficyny Baldini & Castoldi ukazało się kilka innych utworów Sienkiewicza w jej przekładzie: Lilliana (1900), Pan Michele Volodyovski (1900); I cavalieri della Croce (1901); Il diluvio (1901); Il vortice: romanzo (1913)^[5]. Rios na początku XX wieku współpracowała dosyć intensywnie także z innymi wydawnictwami mediolańskimi, m.in. z Aliprandi, Treves, Pia Società San Paolo, Paolo Carrara, ogłaszając w nich przede wszystkim przekłady z języka angielskiego i niemieckiego, czasami z języka rosyjskiego.

W ofercie Baldiniego i Castoldiego Quo vadis pojawiło się wielokrotnie w latach 1900–1924. Dostępne dane bibliograficzne wskazują, że powieść miała co najmniej osiem wydań (nie licząc dodruków w poszczególnych latach), które nigdy nie zostały opatrzone nazwiskiem tłumacza.

Dlaczego nie zdecydowano się na ujawnienie tożsamości autorów przekładu? Tego dzisiaj nie wiemy, można jedynie przypuszczać, że duży wpływ mógł mieć na to wspomniany już proces z neapolitańskim wydawnictwem. Warto dodać, że wersja opracowana w wydawnictwie Baldini & Castoldi podzieliła los przekładu Verdinois. Mediolańskie (i nie tylko) wydawnictwa przywłaszczyły sobie ową „anonimową” pracę i zaczęły wydawać ją w lekko zmodyfikowanych formach w kolejnych dziesięcioleciach.

W głośnym procesie o prawa do przekładów Sienkiewicza jedną ze stron było wydawnictwo Aliprandi, założone w Mediolanie w roku 1894 przez Carla Aliprandiego oferującego na rynku us ługi wydawnicze, typograficzne i księgarskie^[6]. Po śmierci założyciela, w roku 1920, wdowa po nim Selina Wettstein razem z Cesarem Doninim przekształcili firmę w spółkę partnerską, a następnie w roku 1921 w spółkę akcyjną. Firma w tej formie przetrwała do roku 1924. Co ciekawe, źródła podają, że wydawnictwo publikowało przede wszystkim utwory dwóch autorów: Corrada Colomba i Henryka Sienkiewicza. Nakładem Aliprandi ukazało się w roku 1900 opowiadanie Sienkiewicza o treści religijnej, zatytułowane Pójdźmy za Nim! (Seguiamolo!), którego akcja toczy się w starożytnym Rzymie. Za przekład była odpowiedzialna niejaka Alessandrina Groer^[7], w tym samym roku w oficynie Aliprandi ukazał się jeszcze zbiór nowel Sienkiewicza, ponownie w przekładzie Groer^[8]: Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (Le memorie di un precettore) i Janko muzykant (Il piccolo musicista), a także opowiadania Natura e vita (Szkice z natury i życia) w anonimowym przekładzie. O Quo vadis nie ma wzmianki w żadnym z dostępnych opracowań bibliograficznych i pomimo intensywnych poszukiwań na wielu aukcjach antykwarycznych nie udało się odkryć żadnego wydania opublikowanego w tym wydawnictwie. Tym samym jedyną informacją, na podstawie której można wnioskować, że wydawnictwo Aliprandi planowało publikację Quo vadis, są dokumenty z procesu o własność literacką Sienkiewicza z 1900 roku.

W procesie wytoczonym przez firmę Detken & Rocholl uczestniczyło także mediolańskie wydawnictwo braci Treves. Jego założycielem był pochodzący z Triestu Żyd Emilio Treves, który 1 stycznia 1861 roku ogłosił w Mediolanie powstanie domu wydawniczego Emilio Treves^[9]. W roku 1872 Emilio Treves zarządzanie wydawnictwem powierzył swojemu młodszemu bratu Giuseppe, w tym samym roku wydawnictwo zmieniło nazwę na Fratelli Treves. Ewolucja włoskiego rynku wydawniczego pod koniec XIX wieku wymusiła na właścicielach wydawnictwa odejście od publikowania utworów skierowanych do wykształconych czytelników i dostosowanie oferty do przeciętnego odbiorcy, a także ustalenie nowego zakresu działania, ukierunkowanego na odbiorcę dziecięcego. Działania te zagwarantowały Trevesom dosyć wysokie zyski finansowe i wzrost znaczenia na włoskim rynku wydawniczym. W ciągu zaledwie kilku lat wydawnictwo stało się jednym z bardziej rozpoznawalnych włoskich domów wydawniczych, z pewnością przyczynił się do tego sukces związany z publikacją w roku 1886 utworu Serce (Cuore) Edmonda De Amicisa.

Gdy w roku 1904 zmarł Giuseppe Treves, Emilio zmodyfikował zarządzanie wydawnictwem, utworzył spółkę akcyjną^[10]. W latach 1900–1910 wydawnictwo odnotowywało stały wzrost obrotów, szybko zdobyło pozycję lidera na mediolańskim rynku wydawniczym, pozyskując zgodę na publikację utworów m.in. Luigiego Capuany, Luigiego Pirandella, Federiga Tozziego. W roku 1916 zmarli Emilio Treves i Virginia Treves, wydawnictwo zaś znalazło się w rękach Guida Trevesa i jego żony Antonietty Pesenti, którzy zadecydowali o powołaniu prokurenta w osobie malarza, ilustratora, krytyka literackiego Giovanniego Beltramiego. Z biegiem lat wydawnictwo zaczęło odczuwać wpływ konkurencji, choć nadal zaliczane było do najważniejszych i najbardziej liczących się wydawnictw włoskich. Po śmierci Beltramiego, w roku 1926, na członków zarządu spółki powołano Emilia Bestettiego i Calogera Tumminellego. W roku 1931 wydawnictwo Treves wchłonęło w swoje struktury wydawnictwo Bestetti i Tumminelli, ALI (Anonima Libraria Italiana) i Istituto Giovanni Treccani, po czym zmieniło nazwę na: spółka akcyjna Treves-Treccani-Tumminelli, zarządzaną przez Tumminellego i Maria Luzzatto. Nag ła śmierć Guida Trevesa w roku 1932 spowodowała rozwiązanie współpracy pomiędzy wspólnikami. W roku 1933 Antonietta Pesenti podjęła decyzję o reaktywowaniu wydawnictwa Fratelli Treves, jednak w krótkim czasie pojawiły się w nim symptomy kryzysu wynikające z utraty praw do wydawania autorów, których publikacje zapewniały spółce zysk, a także narastających problemów z produkcją książek. W roku 1934 zarządzanie wydawnictwem powierzono Giorgiowi Cavalottiemu, który w latach 1919–1933 pełnił funkcję dyrektora w wydawnictwie UTET. W roku 1938, kiedy ogłoszono we Włoszech tzw. ustawy rasowe, Antonietta Pesenti Treves sprzedała wydawnictwo Aldowi Garzantiemu, który w kwietniu 1939 roku zmienił jego nazwę na Garzanti Editore (Caccia, 2013: 309–310)^[11].

Nazwisko Sienkiewicza zaistniało w wydawnictwie Treves w roku 1900, ukazało się wówczas kilka utworów Polaka w przekładzie Domenica Ciampolego, Niny Romanowskiej i Ketty Nagel. Slawista Ciampoli opublikował przedruk tłumaczenia Bez dogmatu (Oltre il Mistero), który ukazał się w prasie w roku 1898; znanej ówcześnie tłumaczce literatury rosyjskiej Ninie Romanowskiej przypadł w udziale przekład Krzyżaków (I Crociati) i powieści Na marne (Invano), natomiast Ketty Nagel^[12] (1862–1914), spokrewnionej z Virginą Tedeschi Treves, powierzono przekład Quo vadis. Nie jest jasne, czy Nagel opracowała ten przekład samodzielnie, z uzyskanych dotychczas informacji wynika, że nie znała języka polskiego ani rosyjskiego. Być może mogła liczyć na wsparcie tłumaczy współpracujących z wydawnictwem Fratelli Treves: Irmy Rios, Ciampolego bądź Romanowskiej, którym twórczość Sienkiewicza była dobrze znana. O tym, jak ważnym utworem w ofercie wydawniczej Trevesów było Quo vadis, możemy przeczytać także w książce Massima Grillandiego, który odnotowuje szczegóły procesu o prawa do publikacji Quo vadis i Bez dogmatu pomiędzy Emilio Trevesem i Enrico Detkenem^[13], który miał miejsce w roku 1900.

Najwcześniejsze dostępne wydanie Fratelli Treves pochodzi z roku 1900. Analiza treści przekładu, za który była odpowiedzialna Ketty Nagel, wskazuje, że tłumaczka nie oparła się na wersji Verdinois. Zaskakujący może być jednak fakt, że wydawnictwo Fratelli Treves korzystało z pracy Nagel kilkakrotnie, a tylko czasami podawało jej nazwisko na stronie tytułowej. Kilka wydań ukazało się w wersji anonimowej, choć treść przekładów anonimowych jest identyczna z przekładami opatrzonymi nazwiskiem Nagel.

Z zebranych danych wynika, że przekład Nagel był dosyć chętnie wznawiany, wydawnictwo Treves publikowało go zarówno w wersji ekonomicznej (której cenę ustalono na jednego lira), w wersji ilustrowanej przez Adriana Minardiego, wówczas w zależności od wydania cena wahała się od trzech do sześciu lirów, i w tzw. edizione di lusso (wydaniu luksusowym), które można było nabyć już w cenie sześciu lirów, a z kolei Quo vadis oprawione w białą skórę z wytłaczanymi i pozłacanymi napisami kosztowało dwanaście lirów. Później miłoś nicy tej powieści mogli za pośrednictwem wydawnictwa Treves nabyć Quo vadis z 78 kadrami z emitowanego w roku 1913 filmu Quo Vadis wyprodukowanego przez rzymską Società Italiana Cines w cenie ośmiu bądź dwunastu lirów (w zależności od oprawy). Tak duże zróżnicowanie wydań świadczy jednoznacznie o tym, że Quo vadis było liczącym się utworem w ofercie wydawnictwa Treves.