Inteligencja
„Gdyby mi wystarczyło kilkadziesiąt tysięcy rubli rocznie i komplet do wista, byłbym w Warszawie najszczęśliwszym człowiekiem – mówił do siebie [Wokulski]. – Ale ponieważ oprócz żołądka mam duszę, która łaknie wiedzy i miłości, więc musiałbym tam zginąć.” (II, 152)
Pojęcie inteligencji jest niezmiernie trudne do jednoznacznego zdefiniowania ze względu na jej zróżnicowanie, rozwarstwienie oraz brak przyporządkowania do określonej klasy społecznej. Kondycji inteligenta nie wyznacza więc pochodzenie społeczne, lecz jego stosunek do wartości. Mianem inteligenta można zatem określić kogoś, kogo wyróżnia świadomość swych obowiązków i poczucie odpowiedzialności za wspólnotę (etos inteligencki), znajomość tradycji narodowej oraz rozumny, krytyczny do niej stosunek, a także otwarcie na najnowsze tendencje, prądy kultury i cywilizacji europejskiej. Świadomość inteligencka kształtowana jest zazwyczaj przez szeroko rozumiany idealizm, a nawet elementy myślenia utopijnego (czego przykładem mogą być marzenia Ochockiego).
Warstwa inteligencka w Lalce jest przedstawiona jako dopiero kształtująca się grupa społeczna, a postawy inteligenckie na naszych oczach ulegają krystalizacji. Inteligentów w powieści Prusa charakteryzuje pogłębiona refleksja o historii oraz o rzeczywistości społecznej, a także zdolność tworzenia wizji przyszłości (Szuman, Rzecki).
Inteligentem jest więc Wokulski, któremu nieustannie towarzyszy myśl o polskim społeczeństwie oraz jego cywilizacyjnych zapóźnieniach i sposobach modernizacji kraju. Reprezentuje tę warstwę wywodzący się z arystokracji Ochocki, którego nie opuszczają marzenia o maszynach latających i który ponadto ma wszelkie dane, aby tym marzeniom sprostać (solidne wykształcenie politechniczne). A także doktor Szuman ze swoimi pasjami badawczymi i niepokorni studenci medycyny, którzy już teraz mają wyraźnie określone poglądy polityczne.
Prus z właściwą sobie przenikliwością pokazuje, że inteligent w społeczeństwie polskim drugiej połowy XIX wieku nie cieszył się społecznym szacunkiem. Stosunek powieściowych postaci do naukowych, jak też społecznych pomysłów głównego bohatera wskazuje raczej na to, iż o statusie społecznym decydowały konwenans z jednej, a zasobność kieszeni z drugiej strony. Aspiracje naukowe czy społeczne projekty Wokulskiego traktowane były raczej jako rodzaj nieszkodliwego bądź niezrozumiałego dziwactwa.
→ Geist; → Ochocki Julian; → Społeczeństwo; → Szuman Michał; → Wokulski Stanisław.
