LESZNO 13 (Siedziba Urzędu do Walki z Lichwą i Spekulacją)

Stanisław Gombiński

ONI, II

„Urzędowo getto podlegało w pewnym zakresie referatowi żydowskiemu Sicherheitspolizei. Tam musiał co tydzień co tydzień pojawiać się Czerniaków, składać sprawozdania i odbierać zlecenia; z czasem, zgodnie z ogólno niemiecką tendencją współwysuwania na pierwszy plan organów policyjnych, Czerniaków udawał się w al. Szucha na wizyty cotygodniowe wraz z Szeryńskim i oni we dwóch prowadzili politykę ghetta. Protektor Gancwajcha, mityczny doktor Kah, chciał podobno stworzyć sobie przeciwwagę i przeciw tamtejszym panom ghetta, i przeciw żydowskim władzom; by mieć swój aparat i swoich ludzi w getcie, powołał do życia, pod przewodnictwem Gancwajcha i Szternfelda, Urząd do Walki z Lichwą, odpowiednik odnośnych urzędów w Niemczech i w Warszawie, mających na celu niedopuszczenie do paskarstwa środkami żywności (tzw. Preisüberwachungstelle). Gancwajch został przewodniczącym urzędu, Szternfeld – komendantem. Urząd mieścił się w domu przy ul. Leszno 13, stąd popularnie znany był jako „Trzynastka”. Organizacyjnie Urząd do Walki z Lichwą przedstawiał tę osobliwość, że nie podlegał ani Prezesowi Rady, ani odnośnym komórkom administracji niemieckiej.” (s. 228-229)

Henryk Bryskier

ONI, II

„W tych warunkach powstał nowy niezależny od RŻ [Rady Żydowskiej] urząd, który był jej utrapieniem, ale koncesjonowany przez władze niemieckie i mimo intryg nie można go było tak szybko zlikwidować jakby się zdawać mogło. Osoby organizatorów – początkowo nieznane, młodzi i ruchliwi uchodźcy, od razu wzbudziły nieufność społeczeństwa ku sobie, jak zresztą każdy obywatel, który by z łaski Niemców korzystał z wyjątkowego przywileju, jemu udzielonego, co zawsze kryłoby w sobie uzasadnione podejrzenie wysługiwania się lub otrzymania wynagrodzenia za aspołeczne, zdradzieckie usługi. Urzędem tym był ‘Urząd Walki z Lichwą i Paskarstwem w Dzielnicy Żydowskiej” i mieści się przy ul. Leszno 13, stąd ‘trzynastką’ nazywany.” (s. 60)

ONI, II

„Najpierw rozwiązano ’13-tkę’ – która dzieliła się istocie na trzy niezależne urzędy pod jedną egidą – Komisaryczny Zarząd Nieruchomościami (który wywłaszczył Żydów z posiadanych nieruchomości przejmując ich prawa jako właścicieli), Urząd do Walki z Lichwą i Paskarstwem (eo ipse ważny społecznie, bo mając za zadanie walkę z korupcją i oszustwem) – oraz znienawidzona przez społeczeństwo tzw. ‘Zielona Policja’ (ta ostatni została w lwiej swojej części wcielona do tzw. Służby Porządkowej – tzn. policji działającej z ramienia RŻ [Rady Żydowskiej]). Wszystkie te urzędy mieściły si w jednym domu przy ul. Leszno nr. 13 – (stąd ’13-tką’ nazywane) oraz jednoczyła je osoba red. Gancwajcha i stąd ich wspólna nazwa. Społeczeństwo przypisywało im bez rozróżnienia – tylko złe rzeczy.” s. 172)

Perec Opoczyński

ONI, II D (23/24.05.1942)

„W nocy z 23 na 24 bm. Zastrzelono czterech żydowskich „gestapowców”, którzy byli związani z „Lesznem 13”. Jeden z zabitych nazywał się Szymanowicz, drugi Mandel, trzeci Lewin, a nazwisko czwartego pozostaje dotąd nieznane.” (Pisma, s. 279)

Leokadia Schmidt

ONI, II

„Gancwajch i Sternfeld na przykład byli twórcami słynnej Trzynastki, która mieściła się na Lesznie pod nr. 13 i stąd jej nazwa. Faktycznie była to, pod płaszczykiem walki z lichwą w dzielnicy żydowskiej, ekspozytura gestapo z Alei Szucha. Była postrachem; szantaż i donosicielstwo, – od tego się zaczynała ich działalność. Ci z Trzynastki mieli biura handlowe, dostarczające Niemcom różne towary z getta. Żyli w taki luksusie, że po stronie aryjskiej było z tego powodu bardzo popularne powiedzenie: „Chcesz się bawić, idź do getta.” (s. 15)

Henryk Makower

ONI, II

„Była też powołana przez Czerniakowa na rozkaz Niemców Służba Porządkowa i jej konkurencja – <trzynastka>.O tej ostatniej jeszcze kilka słów. Powstała ona niedługo po zamknięciu getta pod kierunkiem dwóch niebieskich ptaszków, kierownika Gancwajcha i jego adiutanta – Szternfelda. Nazywała się ta instytucja <Urząd do walki z lichwą i spekulacją>, mieściła się na Lesznie pod numerem 13.[…] W pewnym związku z nią pozostawali pracownicy firmy <Kohn i Heller>, która mieściła się na Lesznie 14.” (s. 36-37)

Adam Czerniaków

ONI, II B

„Kilka dni temu Gancwajch urządził zebranie (herbatkę). Trzymał całą noc zaproszonych. Był tam Korczak, naturalnie Rozenberg Stanisław, Glocer etc. Jeden z zebranych przyszedł się tłumaczyć, dlaczego tam poszedł. Gancwajch psioczył na Gminę, łgał, że uruchomi warsztaty, no i „kulturę”.” (s. 177)

JA, II B

„Wczoraj u Gancwajcha „herbata”. Był tam Fuerstenberg i Haendel. Dziś Haendel jest „chory”. Widać po „herbacie”. Gancwajch znów zaatakował Gminę. Pijany niejaki Gałązka oświadczył, że Gmina nic nie robi. Zbawić żydostwo mogą Gancwajch, Sternfeld i Kon.” (s. 179)

ONI, II B

„Jeden z wezwanych przez Gancwajcha obywateli odczepił się od niego w ten sposób, że przesłał mu świadectwo lekarskie, że ma nerwicę serca i ze nie może pracować społecznie.” (s. 180)

Emanuel Ringelblum

ONI, II A

„Leszno 13 utworzyło Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją, podległy Galejom [Gestapo].” (s. 177)

„Gmina chciała pobrać od administratorów po kilkaset złotych, ale Leszno 13 (Urząd do Wali z Lichwą) nie zgodził się i zakazało. Sprzeciwili się oni również, żeby 25% administratorów stanowili adwokaci żydowscy (uważając to za uprzywilejowanie zawodu). Biuro przy Lesznie 13 zajmie się zakładaniem składów towarowych. Biuro otrzymało zarząd domami żydowskimi na Lesznie. Tworzy ono także jakąś komisję sanitarną.” (s. 180)

„Na Leszno 13 pracuje bardzo dużo łodzian. Przy werbowaniu ludzi wygadywano tam na Gminę Żydowską Pokazano mi spis adwokatów i lekarzy zatrudnionych w tej instytucji.” (s. 182)

„W Urzędzie do Walki z Lichwą i Spekulacją powiedziano 100 zatrudnionym tam osobom, żeby tolerowały szmugiel tylko w przypadku magazynów, które powstały dla celów paskarskich. Zabierze się 25% dla kuchen ludowych, 25% będzie dla Urzędu, a 50% będzie dla kupca. Będą kontrolować ceny w sklepach itp.” (s. 183)

„Wśród współpracowników Leszna 13 [„Trzynastki”] są również porządni ludzie. Przypominam sobie, że nie tak dawno wysyłano donosy na Adama Czerniakowa. Szubrawcy mówili: ‘My już wydostaniemy pieniądze od bogatych Żydów, wy będziecie mieli, my będziemy mieli’. Podobnych sposobów imają się ludzie z Leszna 13, których popiera SS. Chcą oni stać się drugą Gminą i pragną troszczyć się o ogół nie zapominając o sobie. Jest tam wiele typów spod ciemnej gwiazdy”.

„Parszawiak [Jehuda Warszawiak] pracuje w [‘Trzynastce’] na Leszno 13.” (s. 189)

„Leszno 13 [‘Trzynastka’] nadal czyni starania, żeby przyciągnąć szanowanych ludzi z różnych ugrupowań. Wysyłają specjalnie [swoich przedstawicieli], żeby werbowali. Nie udaje się jednak. Opowiadają, że ten, kto przyjmuje posadę, nie może się jej zrzec.” (s. 190)

„Leszno 13 [‘Trzynastka’] przechwala się, że pracuje u nich znany profesor chemii. Zajmują się likwidacją mienia Żydów po tamtej stronie: 1/3 bierze biuro, 1/3 tamci i 1/3 właściciel.” (s. 193)

„Abraham Gancwajch z Łodzi, który kieruje Lesznem 13 [‘Trzynastką’], wygłosił w ‘Melody Palace’ [Rymarska 12] przemowę o Chanuce, w której mówił o konieczności wytrwania i dostosowania się. Jest on krewnym [Mójżesza] Merina i oświadcza, że pragnie pójść w jego ślady i uczynić wiele dobrego dla Żydów.” (s. 193)

Mary Berg

ONI, IIA

25.XII.40’: „Dzisiaj w getcie pojawiła się nowa grupa umundurowanych funkcjonariuszy żydowskich. Należą do specjalnego Urzędu do Walki z Lichwą i Spekulacją, którego zadaniem jest regulowanie cen różnych towarów. Przez pewien czas jego działania były tajne, lecz obecnie są jawne. Funkcjonariusze noszą takie same czapki jak policjanci żydowscy, lecz z zielonym otokiem; zamiast żółtych policyjnych opasek mają na rękawach lawendowe z napisem „Walka ze Spekulacją”. O ile nastawienie ludności żydowskiej do policjantów było serdeczne, o tyle nowych funkcjonariuszy traktuje się z widoczną rezerwą z powodu podejrzeń, że są narzędziem w rękach Gestapo. Urząd popularnie nazywany jest „Trzynastką”, bo jego siedziba znajduje się przy ulicy Leszno pod numerem 13. Jej szefem jest komisarz Szternfeld, a jego najważniejszymi współpracownikami – Gancwajch, Roland Szpunt i łódzki prawnik Szajer”.