Mediolańscy wydawcy Paolo Carrara i Attilio Barion zainspirowani przekładem Verdinois

Katarzyna Biernacka-Licznar

Chcąc przyjrzeć się bliżej temu, w jakim stopniu przekład Verdinois wykorzystało kilka innych mediolańskich firm wydawniczych, w dalszej części rozdziału przeanalizowałam transfer przekładu neapolitańczyka do wydawnictw, które opublikowały go albo pod redakcją innych osób, albo jako wersje anonimowe.

W roku 1900 opublikowano w wydawnictwie Paolo Carrara w Mediolanie^[1] Quo vadis? Racconto storico dei tempi di Nerone z przypisami autorstwa Giuseppe Oberoslera (1854–1918)^[2], wzorowane właśnie na wersji Verdinois. Należy podkreślić, że Paolo Carrara w roku 1900 wydał dwie wersje przekładu powieści Sienkiewicza: versione integrale (wydanie pełne) i versione purgata (wydanie oczyszczone), w tym drugim Oberosler nie dokonał jednak zbyt wielu zmian, co udało się ustalić w trakcie badań porównawczych obu wersji. Wydawnictwo Carrara wznowiło wydanie Quo vadis? Racconto storico dei tempi di Nerone jeszcze tylko raz, w roku 1908.

Do wersji opracowanej przez Oberoslera powrócono po raz ostatni w roku 1931, ukazała się ona wówczas nakładem wydawnictwa Madella & C. z siedzibą w Sesto San Giovanni (por. Caccia 2013: 192).

Wydawnictwo Madella to ciekawy przykład oficyny wydawniczej, która w działalności edytorskiej wielokrotnie wykorzystała sukces Quo vadis Sienkiewicza. Założone w roku 1908 przez Attilia Bariona i Francesca Madellę specjalizowało się w wydaniach powieści (autorów włoskich i zagranicznych), które cieszyły się dużą popularnością wśród czytelników. Nakładem Madella & C. po raz pierwszy opublikowano utwór Polaka w roku 1915, w postaci wolnej parafrazy opracowanej przez Teresę Bozzano^[3](por. rozdział I), następnie wersję tę wznowiono w roku 1916. Attilio Barion współpracował z wydawnictwem Madella do roku 1918^[4], kiedy to podjął decyzję o założeniu własnego wydawnictwa (A. Barion), zachowując jednak udziały w Madella i współpracując z jej zaufanymi wspólnikami. Po odejściu Bariona wydawnictwo zmieniło nazwę na Madella & C., funkcjonowało pod nią do roku 1931, w którym zostało zamknięte.

Wczesna działalność wydawnictwa A. Barion z siedzibą w Mediolanie, przypadająca na lata 1918–1920, ograniczyła się do publikacji tytułów, które wcześniej ukazały się pod marką Madella. Były to przede wszystkim utwory kierowane do kobiet (autorstwa m.in. Caroliny Invernizio i Anny Vertuy Gentile), jak również popularne utwory pisarzy dziewiętnastowiecznych (Felice Cavallottiego i Paola Mantegazzy). W latach dwudziestych XX wieku wydawnictwo skupiło ofertę na trzech działach: klasyce literatury włoskiej, literaturze dla dzieci i młodzieży (w katalogu dominowały utwory: Hansa Christiana Andersena, Carla Collodiego, Alphonsa Daudeta, braci Grimm) i utworach wielkich pisarzy zagranicznych (takich jak Vicente Blasco Ibañez, Honoré Balzac, Joseph Conrad, Fiodor Dostojewski, Alexandre Dumas, Victor Hugo, Henryk Sienkiewicz). Bardzo ważną rolę w historii wydawnictwa Barion odegrał Ettore Fabietti (1876–1962)^[5] — historyk, tłumacz, geograf, bibliotekarz, pisarz, poeta. W latach dwudziestych Fabietti nawiązał bezpośrednią znajomość i współpracę z Attiliem Barionem. To dzięki Fabiettiemu publikacje wydawnictwa Barion, kierowane do dzieci i młodzieży, trafiały do włoskich bibliotek publicznych i szkolnych. W wydawnictwie A. Barion Fabietti był odpowiedzialny za redakcję wstępów i przypisów do publikowanych utworów, tłumaczenia literatury klasycznej z języków angielskiego i rosyjskiego.

Nagła śmierć Bariona w roku 1932 nie wpłynęła zasadniczo na zmianę profilu wydawnictwa. Żona właściciela — Angela Fogola Barion — kontynuowała jego politykę wydawniczą, opierając się na zaufanych współpracownikach męża (byli to m.in. Ettore Fabietti, Luigi Galeazzo Tenconi, Attilio Quattrini — który reprezentował Casa editrice italiana — Pietro Caputo, Mario Confalonieri). Angela Fogola Barion założyła pod Mediolanem, w Sesto San Giovanni, spółkę akcyjną pod nazwą Casa per Edizioni Popolari, której była jedynym zarządcą. W latach trzydziestych XX wieku wydawnictwo znacznie się rozrosło. Wielkim sukcesem okazało się nabycie praw autorskich do wydawania utworów Jacka Londona, które wcześniej należały do wydawnictwa Modernissima, kontynuowano też wydawanie utworów zaliczanych do klasyki literatury włoskiej, które niejednokrotnie ukazywały się w luksusowych edycjach bibliofilskich. W okresie reżimu faszystowskiego wydawnictwo cieszyło się zaufaniem władz. Jednakże w związku z cenzurą faszystowską niektóre tytuły musiały zniknąć z oferty wydawniczej — tak stało się np. z utworem Chłopcy z Placu Broni Ferenca Molnára i dziełem Charlesa Darwina O pochodzeniu człowieka i doborze w odniesieniu do płci. Począwszy od roku 1936, wydawnictwo zaczęło popadać w trudności finansowe, m.in. z powodu bonifica del libro (ustalenia niskiej ceny publikacji książkowych przez reżim faszystowski), co ostatecznie doprowadziło do jego upadku w latach powojennych. W roku 1948 wydawnictwo Quartana z Turynu przejęło prawa autorskie do wszystkich utworów, które ukazały się nakładem Casa per Edizioni Popolari i zarządzało nimi do roku 1965, następnie turyński wydawca przekazał prawa do wszystkich utworów wydawnictwu Ugo Mursia (por. Brambilla 1996: 19–23).

Attilo Barion w założonej przez siebie w roku 1918 oficynie wydawniczej wykorzystał panującą we Włoszech modę na Sienkiewicza. Licząc na zysk, który zapewnić mogła publikacja Quo vadis, o czym przekonał się kilka lat wcześniej, pracując w wydawnictwie Madella, zdecydował się w latach 1923 i 1925 na wydanie Quo vadis? Racconto storico dei tempi di Nerone w opracowaniu Teresy Bozzano. Następnie, po tym jak nawiązał bliższe kontakty z Ettorem Fabiettim, powieść Sienkiewicza ukazała się w opracowaniu zasłużonego bibliotekarza, który zainteresował się utworem Polaka już na początku XX wieku.

W roku 1926 Attilio Barion opublikował pełne wydanie (edizione integrale) Quo vadis? Racconto storico dei tempi di Nerone pod redakcją Ettore Fabiettiego. Dokładna analiza treści publikacji z roku 1926, a także wyniki analizy stylometrycznej (por. rozdział III) pozwoliły stwierdzić, że jest ona podobna do wersji Oberoslera z roku 1900, a jak pamiętamy, Oberosler oparł się na przekładzie Verdinois (por. rozdział I). Biorąc pod uwagę te informacje, nie można uznać wersji Fabiettiego w żadnym razie za pełną, bo tekst Oberoslera był już skróconą wersją tłumaczenia Verdinois, dodatkowo opracowanie Fabiettiego zawiera zmiany wynikające z uaktualnienia języka. Barion (a po jego śmierci — wdowa po nim) wykorzystał pracę Fabiettiego jeszcze kilka razy, publikując ją w latach: 1927, 1929, 1930, 1932, 1933, 1934, 1940^[6].

O popularności Fabiettiego i jego opracowania może świadczyć także to, że w latach trzydziestych został on poproszony o przygotowanie nowej wersji Quo vadis we współpracy z rosyjską tłumaczką Marią Racowską^[7]. Przekład pod tytułem Quo vadis? z szesnastoma ilustracjami Luigiego Melandriniego ukazał się po raz pierwszy w roku 1932 nakładem wydawnictwa Antonio Vallardi w Mediolanie^[8]. Nie jest do końca jasne, czy Racowska opracowała przekład na podstawie polskiego wydania czy też z którejś z wersji rosyjskich. Niemniej jednak był on kilkakrotnie wznawiany, ukazał się w latach: 1945, 1952, 1958, 1962, 1963.

W roku 1934 nakładem wydawnictwa Vallardi światło dzienne ujrzał jeszcze jeden przekład Quo vadis, opatrzony informacją: traduzione dal testo originale polacco. Riduzione con note per la gioventù e per le scuole (Przekład z języka polskiego. Wydanie skrócone z przypisami dla młodzieży i szkół) pod redakcją Fabiettiego, ponownie z ilustracjami Melandriniego. Publikacja została zatwierdzona przez ówczesne władze kościelne i dopuszczona do druku za zgodą księdza Giovanniego M. Stoppaniego. Wydanie to zawiera kilkustronicowy wstęp autorstwa Fabiettiego, w którym objaśnia on młodym czytelnikom główne idee powieści Sienkiewicza. Pomimo braku informacji o autorze przekładu porównanie wersji z roku 1932 i z 1934 nie pozostawia wątpliwości, że jest to tłumaczenie Racowskiej. Warto podkreślić, że w wydaniu dedykowanym młodym czytelnikom zamieszczono stosowne przypisy, które miały ułatwić lekturę powieści.

Sam Fabietti w roku 1932 opublikował na łamach czasopisma „Pegasus” artykuł poświęcony przekładom opublikowanym we Włoszech w latach 1920–1930 (Fabietti 1932: 82–93), w którym zwracał uwagę na praktyki tłumaczeniowe stosowane przez większość włoskich wydawców, polegające na posiłkowaniu się przekładami z języka francuskiego przy opracowywaniu powieści angielskich, niemieckich i rosyjskich. Wyraźnie wskazuje w nim, czym takie działania skutkowały — powstały w ten sposób „cykl przekładowy” nieuchronnie był obarczony błędami, jakie pojawiają się przy przekładach na kolejne języki. Przy tej okazji Fabietti wspomina tylko o dwóch tłumaczach języka rosyjskiego: Verdinois i Ninie Romanowskiej, którzy tłumaczyli na język włoski bezpośrednio z języka rosyjskiego (choć w przypadku literatury polskiej dokonywali właśnie przekładów pośrednich, posiłkując się językiem rosyjskim). W obszernym artykule Fabiettiego znajdziemy także odniesienie do Quo vadis. Autor podkreślał w nim, że tylko czytelnicy o konserwatywnym i tradycjonalistycznym podejściu do literatury — a do takich zaliczał w pierwszym rzędzie rolników i robotników włoskich — pozostaną wierni autentycznym arcydziełom, do jakich jego zdaniem należały utwory Chata wuja Toma i Quo vadis (Fabietti 1932: 86).

W tym miejscu warto wspomnieć także o przekładach Quo vadis, które zaczęły ukazywać się w wydawnictwie Uga Mursii począwszy od roku 1970. Mursia wykupił od turyńskiego wydawnictwa Quartana prawa do wszystkich publikacji Bariona, w tym do Quo vadis, dzięki czemu zyskał możliwość wykorzystania „pierwotnej” wersji opracowania Fabiettiego, który w roku 1970 już nie żył. Z nieznanych powodów wydawnictwo Mursia zdecydowało się jednak na wydanie adaptacji opartej na wersji opracowanej przez duet Fabietti-Racowska, opublikowanej w latach trzydziestych w wydawnictwie Vallardi, pomijając na stronie redakcyjnej nazwisko Racowskiej.

Tak więc od roku 1970 nakładem Mursii ukazywały się adaptacje Quo vadis dla młodzieży opatrzone nazwiskiem Fabiettiego jako tłumacza. Natomiast w połowie lat osiemdziesiątych redaktorzy tego wydawnictwa uznali, że wersję Fabiettiego należy nieznacznie zmodyfi kować. Zadanie to powierzono młodej Laurze Cioni^[9], która miała opracować przypisy do szkolnego wydania powieści polskiego autora. Pracę Cioni nadzorował redaktor Piero Bajetta. Z informacji uzyskanych od jego córki, Eleny Marii Bajetty, wynika, że w latach siedemdziesiątych Giovanni Cristini, redaktor serii dla młodzieży w wydawnictwie Mursia^[10], najprawdopodobniej sam przygotował uwspółcześnioną wersję Quo vadis na podstawie opracowania Fabiettiego. To właśnie na tak zmodyfikowanej wersji pracowała następnie Cioni, przygotowując przypisy do szkolnego wydania powieści. Z niewiadomych powodów w wersji poprawionej przez Cristiniego wydawnictwo nie zamieściło nigdy informacji o tłumaczu, zdecydowało się wyłącznie na podanie informacji o redaktorze (a cura di): Laurze Cioni.

Z przedstawionych powyżej ustaleń wynika, że chociaż wydawnictwo Mursia publikowało równolegle dwie wersje Quo vadis, jedną „autorstwa” Fabiettiego i drugą Cioni, obie są w rzeczywistości tym samym uaktualnionym tekstem Fabiettiego i Racowskiej z roku 1932, za którego zmodyfikowaną wersję odpowiadał z dużym prawdopodobieństwem Giovanni Cristini.