„Nauczyłem się tego w Ameryce”

Agnieszka Bąbel (Instytut Badań Literackich PAN)

Często uważa się, że podróż amerykańska ukształtowała Sienkiewicza, będąc pierwszym z jego „przełomów” – od niej jako swoistego punktu granicznego zaczyna swój artykuł Tadeusz Bujnicki^[1], za „wąskie gardło” w biografii pisarza, a zarazem okres kluczowy dla jego życia i twórczości uznaje ten czas Zdzisław Najder^[2]. Jerzy Krzyżanowski pisze wręcz: „Pamiętając późniejsze zachwyty Sienkiewicza nad wolnym życiem stepowym, tak wyraźne w Trylogii, okres kalifornijski uznać można za praktyczne przygotowanie do tworzenia literackich obrazów życia na kresowych stepach.”^[3].

Wyprawa amerykańska na kartach Listów z podróży… jest przedstawiana jako doświadczenie trudne, lecz prowadzące do tryumfalnego przezwyciężenia własnych ograniczeń tak fizycznych, jak i narzuconych przez konwenans obyczajowy i przyzwyczajenie. Na planie rzeczywistym eksperyment kolonistów zakończył się porażką, a Sienkiewicz przypłacił go tak okresem załamania i rozczarowania (bowiem długotrwała i niejednoznaczna relacja z Modrzejewską musiała wiązać się z poważnym zaangażowaniem emocjonalnym młodego autora^[4]), jak i kłopotami finansowymi (skoro musiał pożyczać pieniądze na bilet powrotny do Liverpoolu od kapitana Piotrowskiego^[5]).

Obiecujący felietonista Sienkiewicz, który wyjeżdża w marcu 1876 r. na podbój Kalifornii, ma prawie 30 lat, ale jest opisywany (i sam się tak portretuje) jako „młodzik”. Tak postrzega go Sewer w liście z Londynu do Karola Chłapowskiego z 24 lutego 1876 (w którym pisze o „młodzieńcu”); sam pisarz tak przedstawia siebie w liście do Horaina: „wybiegł im [Chłapowskim – A. B.] na spotkanie młody i nadzwyczaj ujmującej powierzchowności dżentelmen, którym byłem ja”^[6]. Tak widzi go też w pisanych z perspektywy czasu wspomnieniach Helena Modrzejewska (ten „młody powieściopisarz” był zadziwiająco „silny, zdrowy i rumiany” po morskich kąpielach w bliskim Anaheim Landing)^[7].

Jednak po powrocie z Ameryki następny rok, spędzony we Francji, to nie tylko przekroczenie symbolicznej granicy wieku (Sienkiewicz kończy wówczas „Chrystusowe” 33 lata – a w kulturze europejskiej trzydzieste urodziny od stuleci były cezurą, oddzielającą młodość od dojrzałości), ale też chyba czas uporządkowania przeżytych doświadczeń i podjęcia istotnych decyzji życiowych, które można ująć jednym słowem: stabilizacja. Obejmuje ona wybór drogi zawodowej (z publicysty staje się powieściopisarzem) i wyzbycie się wieloletniego zauroczenia Modrzejewską, za to nawiązanie we wrześniu 1879 r. w Wenecji bliższej znajomości z siostrami Szetkiewiczównami, a następnie długotrwałe starania narzeczeńskie o rękę Marii, uwieńczone wreszcie ślubem 18 sierpnia 1881^[8]. W czasie narzeczeństwa Sienkiewicz ma już 34 lata i reputację „człowieka o nieustalonym zawodzie, lekkomyślnego i zadłużonego”^[9]. Był jej zapewne boleśnie świadom, skoro od dłuższego czasu prowadził twarde pertraktacje finansowe z wydawcą, rozpoczęte jeszcze pół żartem, pół serio w czasie wojaży amerykańskich. Słane do Edwarda Lea listy, tak jak ten z lutego 1877 r., wyraźnie to ukazują:

nie donosicie mi, co dzieje się z utworami moimi – czy będziecie je drukować. Spodziewam się, że tak. Mimo tego, że kwitnę tu w ukryciu jak fijołek, dochodzą mnie różne propozycje, których nie przyjmuję, pragnąc wyłącznie pracować dla „Gazety”. Mam więc nadzieję, że jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie. –
O honorariach nie wątpię, że będą potworne i że przejdą wszelkie słychane dotąd rzeczy, rozumie się in plus. – Donosicie, że „Pisemko rośnie”, z czego wywodzę wniosek, że i kieszonka rośnie, a wreszcie ze względu na przystąpienie do bussinesu nowego współwłaściciela przychodzi mi na myśl przysłowie: „Drzeć łyko, póki się da”^[10].

Dalej w tym samym liście pisze w pozornie żartobliwym tonie:

Robię się trochę bussinesmanem, a nawet do tego stopnia, iż przychodzi mi na myśl, że sumy bajońskie wydawane przeze mnie na przesyłki powinny być w redakcji doliczone do mego: credit. Ale mniejsza o to^[11].

Nie był to jednak bynajmniej temat lekceważony przez korespondenta, skoro zaraz po tym nonszalanckim oświadczeniu następuje upominanie się o prawa autorskie do ewentualnej drugiej edycji Szkiców węglem (w liście wzmiankowanych jako Barania Głowa).

Ton już bardzo kategoryczny mają natomiast korespondencje paryskie o finansach, pisane niecały miesiąc po powrocie z Nowego Yorku. List z Paryża (ok. 20 kwietnia 1878 r.) to już nieomal ultimatum, w którym młody korespondent bez osłonek przedstawia swoją sytuację życiową, wylicza potrzeby, podkreśla własną „atrakcyjność rynkową” i wręcz dyktuje warunki dalszej współpracy:

Z tendencjami pisma mającego się ukazać zgadzam się – po wtóre, gdy pomyślę o tym, że mam lat trzydzieści, a nie mam ani grosza zebranego, ani widoków nawet na ustalenie swej finansowej pozycji, przychodzi mi na myśl, czy nie powinienem przede wszystkim myśleć o sobie. […] Musicie także uwzględnić, że wobec rosnących pism i ich konkurencji wartość współpracowników, zwłaszcza mających jakie takie uznanie, zwiększa się. Możecie to miarkować z cen i warunków ofiarowywanych mi obecnie. –
Co będzie i kto będzie na końcu pisywał do wszystkich dzienników, nie wiem – wiem tylko tyle, ze każdy piszący będzie licytowany: kto da więcej. Co do Was względem mnie – nie potrzebujecie dawać najwięcej, ponieważ wchodzi kwestia serca – musicie tylko dać tyle i tak ułożyć rzeczy, abym mógł żyć^[12].

„Kwestia serca” nie przesłania tu jednak rzeczy najważniejszej, jaką jest wynegocjowanie dla siebie jak najlepszych warunków i najwyższych cen za dostarczane teksty, przy równoczesnym zachowaniu prawa do współpracy z innymi czasopismami. Sienkiewicz na poparcie swoich argumentów nie waha się podawać tytułów i nazwisk innych  „reflektantów”, a także formułuje bez osłonek zasadę, która będzie mu odtąd przyświecać i doprowadzi do jego bezprecedensowego sukcesu^[13] zarówno artystycznego, jak i finansowego:

Nie uwierzycie, co tu panuje za wściekłe poszukiwanie korespondentów z wystawy. […] Teraz być może, że Unger mnie opadnie. „Nowiny”, jak wiecie, chcą mnie. Co zrobią „Wiek” i „[Gazeta] Warszawska”, nie wiem. W galicyjskich mam zaofiarowania, których nie przyjmę. Zresztą w dziwnym jestem położeniu. 1-szego maja ślub mojej siostry. Proszą na gwałt, żeby przyjechać. – Serce i obowiązek każe, a tu znów: przyjechać łatwo, ale wrócić trudno – a opuścić takie żniwo także trudno. W Paryżu wydaję 3 franki dziennie – z mieszkaniem. Jeść rano i o szóstej sam sobie gotuję. Nauczyłem się tego w Ameryce, jak również i pomagać samemu sobie. [wyróżn. A.B.] Ale wystawa podniesie ceny – trzeba więc pisać i trzeba mieć coś z tego. –^[14]

Ta trzeźwa konkluzja prywatna to – można by rzec – także skutek uboczny „kuracji amerykańskiej”.