Henryk Sienkiewicz wobec laickiej nowoczesności

Maciej Gloger (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy)

Zwrot Sienkiewicza do powieści historycznej wyrasta – toutes pro portions gardées – z podobnych przesłanek, jakie napędzają myśl Schmitta: znużenia mieszczańskością i liberalizmem pozytywistycznym, poszukiwaniem istoty człowieczeństwa, które pisarz odnalazł w czasach zintensyfikowanej polityczności czasów przednowoczesnych. Przecież do kategorii teologicznych pisarz odwołuje się już w swym pierwszym artykule politycznym z 1877 roku^[1]. Zdziwienie niektórych krytyków, że Sienkiewicz, pisząc powieści „dla pokrzepienia serc”, prowadzi nas w czasy wcale niekrzepiące, czasy wprowadzające Rzeczpospolitą w schyłek i upadek^[2], tłumaczyć można właśnie przekonaniem żywionym przez Schmitta, że żaden ostateczny, szczęśliwy finał dziejów nigdy się nie dokona, a sens dziejów stanowi sama walka o ideały, zbliżająca jednostki, społeczeństwa, narody, cywilizacje do Boga, do jego zamysłu^[3]. Zauważyła to już w odniesieniu do powieści historycznych Sienkiewicza Maria Zadencka, analizując Potop w odniesieniu do wczesnonowożytnego filozoficzno-politycznego alegorycznego romansu awanturniczego Argenis (1621) Johna Barclaya:

 Czas historyczny jest widziany jednak nie jako cykliczna powtarzalność sytuacji, ale wznoszenie się ku ideałowi – i zapadnie w polityczny niebyt: w pełnię i nicość religijnego czasu kairos.

W tej perspektywietakże wydarzenia historyczne kształtowane są w „Trylogii” jako „przygoda” w dziejach narodu i państwa, rozumiana jako wyzwanie, na które odpowiada się maksymalistycznymplanem politycznym, czas, kiedy wszystko może się zdarzyć.^[4]

Sienkiewicz musiał zmagać się ze zjawiskiem, które Schmitt określa mianem odpolitycznienia, rozpoczęło się ono w myśli Spinozy, a jego kulminacja zaszła na przełomie XIX i XX wieku. Zjawisko to jest rozumiane jako usunięcie z „teorii politycznych i prawnych elementów odnoszących się do osoby ludzkiej rozumianych w kategoriach metafizycznych i teologicznych”^[5]. Była to konsekwencja laicyzacji i stopniowego zamykania sfery religijnej w sferze prywatności – tendencja zapoczątkowana z kolei przez Thomasa Hobbesa.

Można zatem zaryzykować hipotezę, że o ile osobista religijność Sienkiewicza była „skażona” – do pewnego stopnia i do pewnego momentu – pozytywistycznym sceptycyzmem i agnostycyzmem^[6], to przekonanie o znaczeniu religii jako sile wspólnotowej i konieczności odnoszenia doczesnych spraw politycznych do odwiecznego ładu moralności chrześcijańskiej było jednoznaczne i ugruntowane od lat najwcześniejszych.

Ale najważniejsze, że przekonanie i wiara żywiona przez Sienkiewicza i wypełniająca jego powieści przeniknęła też organizm społeczny przygotowujący się do roli nowoczesnego narodu europejskiego^[7].

Zagadnienie jest nadzwyczaj poważne i musi prowadzić do rewizji dotychczasowych ujęć zagadnienia religii w prozie Sienkiewicza, jej obecności zwłaszcza w warstwie przedstawieniowej powieści historycznych. Wróćmy do pojęcia użytego przez Zadencką: kairos^[8]. Jest to chrześcijański sposób pojmowania czasu, przeciwstawny koncepcji chronos, w którym ważne są zależności przyczynowo-skutkowe a czas ma charakter liniowy. Anna Skórzyńska tłumaczy:

Czym innym był kairos. Przede wszystkim nie posiadał formy liniowej. Można w jego przypadku mówić o pewnym punkcie. Przy czym nie dowolnie wybranym. To pojęcie odnosi się do wydarzenia o szczególnej randze-rodzaju przełomu, na który czekano. Równocześnie dana chwila wyraża pełnię, moment najodpowiedniejszy do tego, by coś się wydarzyło. Źródłosłów wskazuje także na siły witalne, życie, energię. Kairos, w przeciwieństwie do chronosu, jest czasem chcianym. Nie niesie w sobie pustki, a znaczenie, czy nawet głębię.^[9]