Przypis (Tamara Brzostowska-Tereszkiewicz)

W „nowych studiach nad modernizmem” ostatniego dwudziestolecia refleksję nad ponadregionalną, ogólnoformacyjną specyfiką europejskiego modernizmu literackiego coraz wyraźniej przeciwważy nurt dociekań komparatystycznych eksponujących zagadnienia geopolitycznej odrębności, prądowych i terminologicznych antynomii oraz historyczno-kulturowej swoistości modernizmów regionalnych (zob. D. Mao, R.L. Walkowitz, Nowe studia modernistyczne, tłum. A. i M. Kęsiakowie, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2014, nr 24: Odnawianie modernizmu, red. T. Cieślak-Sokołowski, s. 97–115; S.S. Friedman, Cultural Parataxis and Transnational Landscapes of Reading. Toward a Locational Modernist Studies, w: Modernism, vol. 1, red. A. Eysteinsson, V. Liska, Amsterdam – Philadelphia, PA 2007, s. 35–52; The New Modernist Studies Reader: An Anthology of Essential Criticism, red. S. Latham, G. Rogers, Bloomsbury Publishing 2021). „Zwrot transnarodowy” w historiografii modernistycznej pozwolił włączyć w obszar badawczej uwagi heterogeniczne tradycje kulturowe i umożliwił rewizję periodyzacji dziejów, historycznej genealogii i wzajemnych zależności poszczególnych modernizmów. „Dziś coraz bardziej badaczy interesują modernizmy lokalne” – wyjaśnia Ewa Paczoska (Słowo wstępne, w: Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (1867–1918), red. E. Paczoska, I. Poniatowska, M. Chmurski, t. 1: Teksty doświadczenia, Warszawa 2017, s. 7), wiążąc rozwój obserwowanych tendencji ze „zwrotem topograficznym” i „nowym regionalizmem” we współczesnych badaniach literackich. To przesunięcie zainteresowań badawczych humanistyki z centrum na peryferie pozwoliło uwidocznić napięcia między głównymi ośrodkami promieniowania modernizmu, utożsamianymi z wielkomiejskimi doświadczeniami Europy Zachodniej, a wielonarodowościowymi i różnojęzycznymi prowincjami (zob. I. Poniatowska, Słowo wstępne. Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (1867–1918), t. 3: Wspólnota pytań. Antologia, Warszawa 2017, s. 7–8).

Wśród istotnych następstw regionalistycznych tendencji w najnowszych badaniach porównawczych nad modernizmem szczególnie istotny jest dynamiczny rozwój studiów nad środkowo- i wschodnioeuropejskimi wariantami europejskiego modernizmu (zob. m.in. trzytomowe wydanie Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (1867–1918) (t. 1: Teksty doświadczenia, 2017, t. 2: Doświadczenia tekstu, 2018, t. 3: Wspólnota pytań. Antologia, 2017); M. Chmurski, Modernizm(y) Europy Środkowej. Rekonesans. „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2013, nr 1–2: Modernizm(y) Europy Środkowo-Wschodniej, red. M. Chmurski, E. Paczoska, s. 1–17). Badania transnarodowych powiązań literackich w kulturach środkowo- i wschodnioeuropejskich prowadzą do stopniowej reorientacji i zrównoważenia zachodnioeuropejskich studiów modernistycznych (zob. m.in. T. Brzostowska-Tereszkiewicz, Modernist Translation. An Eastern European Perspective. Models, Semantics, Functions, Frankfurt/M. 2016). Jak przekonują historyczki ukraińskiego modernizmu, Tamara Hundorowa i Agnieszka Korniejenko, „słowiańskie modernizmy potraktowane bez kompleksu niższości i niepełnowartościowości mogą skutecznie zmienić poglądy europocentryczne” (A. Korniejenko, Ukraiński modernizm. Próba periodyzacji procesu historycznoliterackiego. Kraków 1998, s. 97. Zob. też T. Hundorowa, Europejski modernizm czy europejskie modemizmy? (z perspektywy ukraińskiej), tłum. A. Korniejenko, w: Odkrywanie modernizmu. Red. R. Nycz. Kraków 1998, s. 521–529) i otworzyć nowe przestrzenie badawcze. Tę znaczącą zmianę perspektywy odnotowuje historyk wiedeńskiej moderny – Mateusz Chmurski: „Często marginalizowane w badaniach zachodnich doświadczenia artystyczne Europy Środkowo-Wschodniej dziś traktuje się jako zasadnicze dla głównego nurtu historii nowoczesności” (E. Paczoska, Słowo wstępne, s. 8). Jest przy tym rzeczą znamienną, że dążeniom do regionalnego definiowania procesów kulturowych towarzyszą tendencje do ujmowania modernizmu Europy Środkowo-Wschodniej jako kulturowo-historycznej i geopolitycznej całości odznaczającej się swoistymi rozwojowymi osobliwościami i własną wewnętrzną hierarchią problemową. „Być może w najbliższych latach – prognozuje Mateusz Chmurski – możliwe będzie sformułowanie konkurencyjnego paradygmatu nowoczesności lokalnej, środkowoeuropejskiej” (M. Chmurski, Modernizm(y) Europy Środkowej. Rekonesans, s. 16). Najnowsze propozycje typologicznego spojrzenia na „bałkański modernizm” (Zob. np. S. Bahun, The Balkans Uncovered: Toward Histoire Croisée of Modernism, w: Oxford Handbook of Global Modernisms, red. M. Wollaeger, M. Eatough. New York: Oxford University Press 2012, s. 1–27), „słowiański modernizm” (Zob. G. Tichanov, Nietzsche and Early Slavic Modernism, w: The Comparable and the Incomparable: Comparative Studies in the Literatures of Central and Eastern Europe, red. E. Bojtar, Budapest 1996, s. 67–103; S. Vladiv-Glover, Lyrical Drama, Slavic Modernism: Anton Chekhov, Milutin Bojić, Momčilo Nastasijević, “Southeastern Europe” 2002. Zob. np. S. Roussenova, Slavic Modernism in Central and Eastern Europe, w: Encyclopedia of Literary Modernism. Red. P. Poplawski, Westport, CT 2003, s. 383–391) lub „modernizm wschodnioeuropejski” podkreślają wprawdzie wspólnotę pytań dotyczących procesów kształtowania się nowoczesności w regionie, ale jeszcze częściej akcentują różnorodność udzielanych odpowiedzi, silną wewnętrzną hybrydyczność i antynomiczność charakteryzowanych formacji artystyczno-światopoglądowych. Te ostatnie cechy wynikają z przeciwstawnych tendencji: gorliwych dążeń słowiańskich modernistów do możliwie pełnej, szybkiej i harmonijnej adaptacji zachodnioeuropejskich wzorców kulturowych do lokalnych tradycji i uwarunkowań oraz równie silnych ambicji ich twórczego przekształcenia i przezwyciężenia. Odrębność doświadczenia nowoczesności w badanych regionach wyjaśniana jest z jednej strony szczególnym splotem okoliczności historyczno-politycznych, kulturowych i społeczno-ekonomicznych (czas narodzin nacjonalizmów oraz powstawania utopii społecznych, politycznych, ideologicznych, naukowych, artystycznych przekraczających granice narodowych partykularyzmów), a z drugiej – niezwykłą intensywnością twórczości przekładowej obarczanej tu szczególną kulturotwórczą odpowiedzialnością (zob. E. Paczoska, Słowo wstępne, s. 11; Homo utopicus, terra utopica. O utopii i jej lekturach, red. E. Paczoska, J. Sadowski, „Obóz. Problemy narodów byłego obozu komunistycznego” 2006, nr 45, 46).

Z. Łapiński, T. Brzostowska-Tereszkiewicz, J. Jeziorska-Haładyj, A. Kluba, P. Sobolczyk, B. Śniecikowska, M. Rembowska-Płuciennik w pokoju 128, w Pracowni Poetyki Historycznej; fot. M. Rembowska-Płuciennik