Spojrzenie z poziomu miasta – aspekt społeczny

Aleksandra Wójtowicz (Instytut Badań Literackich PAN)

Ferdynand Hoesick w pracy poświęconej działalności publicystycznej Sienkiewicza^[1] pogrupował teksty według klucza tematycznego oraz związku z miejscem ich publikacji. Julian Krzyżanowski wskazywał, że obok kategorii „Życie i obyczaje Warszawy” oraz „Malarstwo i rzeźba” należałoby wyróżnić także zbiór recenzji^[2]. Nie podejmując się analizy tychże recenzji ani tekstów poświęconych stricte wydarzeniom artystycznym, warto jednak zwrócić uwagę na te elementy relacji z wydarzeń kulturalnych, które kreślą obraz przestrzeni publicznej, ukazują sposób jej doświadczania oraz ilustrują obyczaje aktywizowane w danym kontekście przestrzennym (przeciekający dach w teatrze, tłok w sali balowej czy zamieszanie w szatni przed salą koncertową, a także podział przestrzenno-tematyczny rozmów, lokujący plotkujących w salach na piętrze, za strefą towarzyskich, grzecznościowych konwersacji na parterze, np. o balu w Ratuszu autor pisał: „na dole bawiono się – na górze pocono się i obmawiano”^[3]).

Pisma publicystyczne mimo twardych wymogów gatunkowych i redaktorskich wytycznych dotyczących objętości i tematu zawierają znaczną dozę „literackości”. Ironiczno-humorystyczne komentarze, krytyczne uwagi i intertekstualne między-wiersze sprawiają, że spośród informacji sprawozdawczych wyłania się obraz przestrzeni nie tylko fizycznej, lecz także wyobrażonej. Dynamiczna okazała się funkcja felietonów; traktowane przez Sienkiewicza jako sprawy „bieżące” vel „obecne”, przez Hoesicka w 1902 roku postrzegane jako „zapomniane”^[4] – po niemal stu pięćdziesięciu latach stanowią przecież cenny dokument epoki i zapis realiów Warszawy drugiej połowy XIX wieku. Kronikarski zapis nie ogranicza się tu do rekonstrukcji faktów i sprawozdań, ale buduje obraz zarówno realnego, jaki i kulturowego wymiaru miasta oraz mentalności, zwyczajów i wyobrażeń jego mieszkańców, obraz, w którym sprawy literacko-artystyczne przeplatają się z problemami natury technicznej, organizacyjnej, a nawet sanitarnej: „[…] jesteśmy miastem najgorzej zabrukowanym i najgorzej oświetlonym ze wszystkim miast europejskich – pisał Sienkiewicz w 1875 roku – […] Koło pałaców stoją na pryncypalnych ulicach na wpół rozwalające się chałupy – to rozmaitość dla oka. W nocy ciemno – to romantycznie, w dzień brudno – to oryginalne”^[5].

Realizując tematy zamawiane, dotyczące stanu ulic, potrzeby zbiórek czy konieczności malowania domów na wiosnę i mycia okien, Sienkiewicz-kronikarz kreślił obraz mieszkańców miasta, obracających się w konkretnych realiach przestrzennych i doświadczających tej przestrzeni. Sposób wprowadzania ironii i intertekstualność wskazuje na konkretny typ czytelnika „wirtualnego”– inteligenta. Roman Zimand zauważył, że „pisarze, krytycy, publicyści, słowem –ideolodzy owych lat mają świadomość tego, że współuczestniczą właśnie w tworzeniu się nowego, nie znanego przedtem modelu kultury”^[6]. Kontekst społeczny ówczesnej stolicy stanowi zatem istotny czynnik determinujący treść pism publicystycznych Sienkiewicza^[7].

Przestrzeń miejska podzielona jest na strefy, w których skoncentrowane są poszczególne klasy społeczne, w tym żydowska biedota. Z kolei, niezależnie od miejsca zamieszkania, osoby „trudniące się żebractwem z pozorem handlu” okupują najbardziej uczęszczane ulice (Sienkiewicz szkicuje obraz tych postaci, są to: płacząca przez dwanaście godzin dziewczyna sprzedająca kalendarzyki, chłopcy zmuszający do kupna bukietów, osoby udające biedne wdowy czy emigrantów^[8]). Żebracy wyspecjalizowani w manipulacji nagabują przechodniów w domach, ogrodach, restauracjach, cukierniach i na ulicach. Żebracy „dawnego typu” („dziad z puszką”) pojawiają się w okolicach kościołów, zwłaszcza Powązek, z kolei złodzieje uaktywniają się w czasie wydarzeń masowych. Widoczny jest oczywisty podział wytyczający obszary miasta zamieszkiwane przez grupę o danym statusie społecznym, czynnik ten warunkuje także wytwarzanie się stref, w których przebywają mieszkańcy w czasie wolnym (np. wyższe warstwy wypoczywają, jak wiadomo, w Łazienkach i sąsiadującym z nimi Ogrodzie Botanicznym, rodziny robotnicze udają się w tym celu na Saską Kępę, obiady służbowe jada się, zależnie od statusu, w restauracjach w Hotelu Angielskim przy Wierzbowej lub w Hotelu Europejskim). Podrzędniejsze ulice zabudowane są drewnianymi domami narażonymi na pożary, co stanowi o podziale miasta na część zabudowaną przez oficyny lub obiekty drewniane.