Warszawa zrusyfikowana (miasto przemilczeń)

Aleksandra Wójtowicz (Instytut Badań Literackich PAN)

Prowadzona z perspektywy współczesnej lektura felietonów Henryka Sienkiewicza z lat 70. XIX wieku, będących zapisem „chwili obecnej”, nasuwa myśl o opatrzeniu ich innym tytułem – hasłem wywoławczym. Wzbudza chęć sięgnięcia po podsumowującą je formułę „mimo wszystko”^[1]. Teksty publicystyczne pisarza powstają w okresie, kiedy Warszawa poddawana jest rusyfikacji, także architektonicznej. Proces ten obejmuje różnorodne działania – od przebudowy poszczególnych obiektów i zmiany ich funkcji począwszy (Łazienki, Belweder), na założeniach urbanistycznych (sieć komunikacyjna, obiekty wojskowe) skończywszy^[2]. Przekształcanie kluczowych obiektów w siedziby władz zaborczych, koszary wojskowe i cerkwie^[3], zamykanie szkół i klasztorów, obecność wojsk rosyjskich w klubach i na ulicach, budowa Cytadeli, kolei obwodowej, itp. należą, jak wiadomo, do ówczesnych realiów stolicy. Marian Marek Drozdowski wskazywał, że „kolonia rosyjska Warszawy Sienkiewicza to przede wszystkim liczący ponad 30 tys. żołnierzy garnizon”^[4], a „system rosyjskich fortów opasujących miasto wraz z Cytadelą hamował jego rozwój terytorialny i urbanistyczny”^[5]. Pośród miejsc naznaczonych obecnością wojska wyróżnia on Cytadelę Aleksandryjską, forty w jej pobliżu, a także między innymi w okolicach dzisiejszej Alei Wojska Polskiego i przy dworcu Nadwiślańskim, na terenach dawnej ulicy Zielonej, Powązek, Woli, Mokotowa i Czerniakowa, które poprzez wały i fosy tworzyły połączenie fortów na krańcach miasta. Traktowanie przez władze rosyjskie Warszawy jako miasta prowincjonalnego i brak poparcia decyzyjnych instytucji w sprawach związanych z jej rozwojem odbijają się echem w komentarzach Sienkiewicza. Komentarze te, dotyczące w znacznej części stanu technicznego miasta, stanowią istotny element opisu przestrzeni fizycznej. Narracja ze zrozumiałych względów nie odnosi się bezpośrednio do zagadnień politycznych, ale koncentruje się na obrazie codziennego funkcjonowania miasta, w dużej mierze na tematach związanych ze sferą kulturalną, towarzyską i artystyczną. Życie toczy się jakby „w szczelinie”, pomimo ograniczeń i ucisków, jakim jest poddawane. I to właśnie ten nurt opisuje Sienkiewicz w tekstach publicystycznych.

Ślady działań zaborcy, obecne w tkance miasta (m.in. poprzez przebudowę obiektów architektonicznych i stawianie pomników^[6]), są z oczywistych powodów pomijane w literackich obrazach Warszawy. Niewidoczne są w tekstach publicystycznych zarówno Prusa, jak i Sienkiewicza, skupionych na życiu codziennym i kulturalnym warszawian, znacząco przemilczane są także w dziełach literackich. Janusz Tazbir tego typu niedostrzeganie symboli rosyjskiej dominacji określił „swoistą odmianą dezaprobaty”^[7]. Przywoływał on spostrzeżenia Jana Kuczawy i Stanisława Mackiewicza, wskazujące, że literatura dziewiętnastowieczna programowo nie widziała w mieście Rosjan^[8].

Z kart felietonów wyłania się świat pozornie normalny: odbywają się śniadanka w interesach, wyjazdy na wieś, zabawy w parkach, bale, koncerty i spektakle. W dużej mierze to właśnie spotkania towarzyskie, odczyty i akcje dobroczynne, obok tematów dotyczących infrastruktury i zabudowy miasta, są komentowane przez pisarza, bo życie kulturalne toczy się niezależnie od… – a raczej na przekór ograniczeniom. I właśnie dlatego Ferdynand Hoesick to zaangażowanie Sienkiewicza w sprawy „życia organicznego” uznał za wyraz postawy „politycznej” ^[9].

O fakcie zajęcia gmachu przez komendanturę mówi się na przykład w felietonach jak o czymś zwyczajnym, akcent zaś pada na projekt zagospodarowania sal na obiekty kulturalne. Sienkiewicz pisał w 1875 roku:

[…] ponawia się wieść o zniesieniu szpetnych pawilonów na placu Saskim, a nawet – do jakiego to stopnia fantazja nowiniarzy się rozbujała!– mówią o przebudowaniu gmachu, przez komendanturę zajętego, na teatr przeznaczony dla opery i baletu. W takim razie dzisiejszy Wielki Teatr mieściłby w sobie dramat i komedię, a sala Rozmaitości obróconą by została na dogodną salę koncertową^[10].

Ta strategia niezauważania spraw, które budzą naturalny sprzeciw, w oczywisty sposób wpisywała się w nurt pisarstwa „przemilczającego”, charakterystycznego dla XIX wieku^[11]. Stanowi także czynnik, który należy uwzględnić w kontekście analizy przestrzeni fizycznej przedstawianej w felietonach. Zapisy tekstowe stanowią świadectwo doświadczania przestrzeni, są nośnikami informacji o jej wzajemnych relacjach ze społeczeństwem.

Skupiając się na opisie miasta Sienkiewicz wydobywa te elementy, które stanowią naturalny jego element – charakteryzuje konkretne grupy społeczne, apeluje o wspieranie działalności instytucji, ukazuje nastrój chwili. „Wspomnieliśmy o dawnych borach nadwiślańskich; niech więc nam będzie wolno pomówić o dzisiejszej Wiśle. Kapryśna ta rzeka, skrępowana po prawym boku wałem, nie może już płatać grubiańskich figlów Pradze, której rokrocznie na wiosnę zwykła była sprawiać zimną kąpiel”^[12] – relacjonował. Pisząc o rejonach Wisły, ukazywał zatem społeczność „Nadwiślaków”, pośród których hierarchię wyznacza posiadanie łodzi lub sieci, zaś obok nich egzystuje grupa bezdomnych nadwiślańskich włóczęgów. Latem ten rejon miasta ożywia się, kiedy ludność rzemieślnicza odbywa przejażdżki na Saską Kępę, korzystając z usług przewoźników. Z kart wyłania się obraz kolorowych tłumów w łodziach tonących w romantycznym blasku świateł, we mgle, nocą przy piosenkach flisaka, otoczonych snopami iskier parowca w ciemności i dymie. W ogródku „nadwiślańskim” (teatrzyk Antokol na Wale Praskim) odbywają się letnie spektakle w namiotach oświetlonych lampami naftowymi. Kiedy opuścimy przestrzeń ukazaną w felietonach, w rejonach Wisły z tego okresu, oko historyka dojrzy oddziały rosyjskie i forty, jak choćby Fort Siergieja (w rejonie dzisiejszego Parku Żeromskiego, jak wskazuje Drozdowski), czy Fort Władymira na prawym brzegu Wisły^[13].