Konrad Niciński (Instytut Badań Literackich PAN)

Sienkiewicz na amerykańskim kresach – tworzywo Trylogii?

O amerykańskiej podróży Sienkiewicza napisano już wiele – jej kluczowa rola w biografii autora Trylogii właściwie nie podlega dyskusji, a miejsce w biografii pisarza wedle obecnego stanu badań i zasobu interpretacji należy chyba określić jako podróż inicjacyjną. Ten charakter podróży czy raczej dwuletniego pobytu w Stanach Zjednoczonych bywa opisywany w najrozmaitszych aspektach – biograficznym (jako doświadczenie przejścia trzydziestoletniego pisarza od młodości do dojrzałości)^[1], ideowym (jako rozstanie z radykalnym pozytywizmem)^[2], poznawczym (podróż na drugi kraniec świata – z Mazowsza do Kalifornii – człowieka wiodącego wcześniej życie osiadłe, inicjująca w jego życiu pasję podróżniczą, trwającą do ostatnich lat życia i niezwykle płodną twórczo)^[3], pisarskim wreszcie. Ten ostatni aspekt był już analizowany wyjątkowo wszechstronnie – w powiązaniu z wcześniej wymienionymi, czyli pod kątem przemian, jakie w twórczości Sienkiewicza mogły przynieść doświadczenia amerykańskie, choćby odchodzenia od tendencyjności i ilustrowania idei pozytywistycznych lub obecności motywów amerykańskich (wprost) i przeżytych zdarzeń czy poznanych tam postaci (wykorzystywanych jako modele), ale nie tylko. Wszechstronnie analizowano także w perspektywie doświadczeń amerykańskich przemiany warsztatu pisarskiego Sienkiewicza^[4]. Przede wszystkim dotyczy to Listów z podróży do Ameryki, analizowanych zarówno jako tekst osobny (początki reportażu i felietonu jako gatunku), jak i świadectwo przemian warsztatu pisarza uchwyconych in statu nascendi. Bogdan Mazan dokonał pionierskiej analizy techniki prozatorskiej Sienkiewicza, głównie opisowej, wykazując kluczowe znaczenie doświadczeń amerykańskich dla ukształtowania się impresjonistycznej (wedle jego tezy) stylistyki opisu autora Trylogii^[5]. Czy można napisać coś więcej? Ostatnie próby nowego ujęcia świadectw amerykańskiej podróży to przede wszystkim wykorzystanie ponowoczesnych modeli lektury, przede wszystkim genderowych i postkolonialnych.

Wydaje się jednak, że poza tym, skądinąd ważnym i godnym uwagi, kierunkiem eksploracji, tematem wciąż zapraszającym do nowych poszukiwań jest wykorzystywanie przez Sienkiewicza podróży amerykańskiej jako tworzywa literackiego, szczególnie w późniejszych dziełach i niekoniecznie tam, gdzie amerykańskie motywy wykorzystywane są wprost. Wydaje się, że temat ten wciąż nie został wyczerpany, także jeśli idzie o sposób jego ujęcia. Mazan wykazał, jak doświadczenie Ameryki, także rozumiane sensualnie, mogło być przekuwane na formy literackie; wydaje się, że ważnym i potrzebnym obiektem analizy może być tutaj przetwarzanie narracji i fabuły rozumianej bardziej kulturowo – jako opowieść o kulturze, przetworzenie poznanych sposobów opowieści w kulturze amerykańskiej i o kulturze amerykańskiej na własną opowieść o innej kulturze. Celem niniejszego szkicu będzie przyjrzenie się amerykańskiej podróży Sienkiewicza jako potencjalnemu tworzywu Trylogii.