Modernizm w literaturze polskiej XX w.: rekonesans

Włodzimierz Bolecki

Po przeszło stu latach od pojawienia się w piśmiennictwie polskim terminu „modernizm” termin ten nie tylko nadal nie ma ustabilizowanego zastosowania, ale nie ma też ustabilizowanego znaczenia – akceptowanego przez historyków literatury polskiej. Mówiąc w największym skrócie, w polskiej historii literatury XX wieku termin „modernizm” powoduje równocześnie dwa kłopoty: 1) kłopot z terminem oraz 2) kłopot z przedmiotem.

Modernizm i tradycje nowoczesności

Kwestie te były już wielokrotnie podejmowane w piśmiennictwie zachodnioeuropejskim^[1]. Generalnie rzecz ujmując, „modernizm” rozpatrywany jest jako konsekwencja procesów cywilizacyjnych i historycznych, określanych terminem „nowoczesność” (modernity). Sam termin jest jednak wieloznaczny. Używany bywa 1) jako określenie idei (filozoficznych, społecznych, artystycznych) oraz procesów cywilizacyjnych trwających przez wiele wieków, 2) wydarzeń historycznych w konkretnym stuleciu, 3) jako nazwa uniwersalnej postawy człowieka wobec świata. Najogólniej rzecz biorąc, termin „modernizm” używany jest w sensie szerokim i wąskim. W sensie szerokim „modernizm” oznacza zespół zjawisk, których dynamikę tworzyło przeciwstawienie tego, co jest w kulturze „stare” i tego, co „nowe” lub – inaczej mówiąc – tego, co „tradycyjne” i tego, co „nowoczesne”. W Europie to przeciwstawienie jest stałym elementem historii kultury. Historycy wymieniają różne fakty, które – mniej więcej od XV wieku – decydowały o tym, co było „nowe” w kulturze europejskiej, a więc: 1) Reformacja, która w Europie postśredniowiecznej była pierwszą wielką zmianą cywilizacyjną – Europa po Reformacji stała się „nowa”. 2) Rewolucja naukowa w wieku XVII (Galileusz, Newton, Leibniz, Kartezjusz). 3) Spór tzw. „nowożytników” ze „starożytnikami” (querelle), który dotyczył współistnienia antyku i kultury współczesnej (XVII w.) i który miał zasadniczy wpływ na rozwój literatury francuskiej. 4) Ideologia Oświecenia, rozumiana jako powiązanie instytucji i norm życia społecznego z myśleniem opartym na racjonalizmie (na ideach umowy społecznej, praw człowieka i obywatela, państwa opartego na prawie etc.) oraz na zakwestionowaniu modelu świata opartego na religii. Z problemem nowoczesności Oświecenia łączył się także kryzys światopoglądowy trwający od końca wieku XVII^[2] oraz późniejszy o wiek konflikt pomiędzy cywilizacją a naturą, krytyka idei postępu, instytucji społecznych, np. w pismach J.J. Rousseau. W szerokim sensie początkiem formacji modernistycznej jest więc postśredniowieczna, renesansowa antropologia, a dziejami modernizmu są zmienne w ciągu wieków konsekwencje tej antropologii w historii społecznej, politycznej i w historii kultury (w filozofii, estetyce, sztuce).

W sensie węższym „modernizm” oznacza natomiast idee literackie i artystyczne, które definiują „istotę nowoczesności”, tzn. współczesności, teraźniejszości, epoki bieżącej. Podstawowym faktem cywilizacyjnym dla powstania tych idei był rozwój w XIX w. systemu kapitalistycznego, rewolucja przemysłowa (tzw. industrializacja), dążenie do postępu ekonomicznego, kształtowanie się systemu demokracji parlamentarnej, rewolucja naukowa na przełomie XIX i XX w. (matematyka, fizyka, chemia, nauki społeczne: m.in. etnologia, lingwistyka, psychologia) etc.^[3] Od połowy wieku XIX do najważniejszych tradycji, które składają się na współczesne rozumienie terminu „modernizm”, zaliczane są m.in. następujące zjawiska: 1) Oświeceniowo-romantyczna koncepcja „rewolucji estetycznej” (Schlegel, Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu człowieka), prowadząca do idei autonomii wartości estetycznych i emancypacji człowieka przez sztukę; 2) Koncepcja modernité (Gautier, Baudelaire), tj. sztuki przedstawiającej współczesność i tematy życia codziennego w ich naturalnym, miejscowym kolorycie, przeciwstawiane sztuce historycznej, posługującej się kostiumem i „ponadczasowymi” rekwizytami. W tej koncepcji estetyka „nowoczesności” polega na odnajdywaniu piękna w tym, co ulotne, przemijalne, określone przez czas i miejsce. Ideałem sztuki nowoczesnej stało się utrwalanie tego, co zmienne i lokalne w teraźniejszości. W malarstwie ideał modernité zrealizowali impresjoniści^[4]; 3) Francuski symbolizm w dwóch wariantach, tj. w wariancie stworzonym przez poezję Rimbauda oraz przez poezję Mallarmégo^[5]; 4) Tzw. przełom antypozytywistyczny, który był najważniejszym filozoficznym zapleczem modernizmu w sztuce przełomu wieków XIX i XX (np. Lebensphilosphie; fenomenologia); 5) Ruchy awangardowe w Europie, które rozpoczynają się około 1909 r. (kubizm, futuryzm, ekspresjonizm, dadaizm), ale których rozwój i popularność ma także miejsce po roku 1918 (surrealizm)^[6]. Ta koncepcja jest dziś charakterystyczna dla krytyki anglosaskiej.

Tak rozumiany modernizm pojawia się jako ruch artystyczny w Europie i USA w drugiej połowie XIX w., i rozwija się w pierwszej połowie XX wieku. Zdaniem jednych badaczy, osiąga on apogeum w latach trzydziestych, zanika w połowie lat sześćdziesiątych (w USA już w latach pięćdziesiątych) i jest zastępowany przez postmodernizm/postnowoczesność. Według badaczy, modernizm rozwija się odmiennie w poszczególnych krajach i trwa przez cały wiek XX – dotyczy to np. Europy Wschodniej. W badaniach nad modernizmem istnieją jeszcze dwie kontrowersje: 1) Niektórzy badacze twierdzą, że terminu „modernizm” używa się próbując nazywać różne zjawiska artystyczne XX w., które faktycznie nie mają ze sobą wiele wspólnego. Dlatego „modernizm” należy rozumieć wąsko – jedynie jako realizację ściśle określonych idei „modernistycznych/modernizmu”, a nie szeroko – jako epokę, w której wszystko ex definitione jest modernistyczne. Inni odwrotnie: „im więcej ograniczeń, tym – paradoksalnie – mniej sensu, w który zasobny jest modernizm”^[7]; 2) Uważa się, że modernizm był raczej zjawiskiem uniwersalnym niż regionalnym, narodził się i rozwinął przede wszystkim w krajach zachodnioeuropejskich. Jednak w ostatnich latach podkreśla się coraz częściej, że pomimo wspólnych dla wielu krajów idei modernizm był wewnętrznie bardzo zróżnicowany (chronologia, problemy, konteksty) w zależności od tradycji narodowych oraz wydarzeń historycznych w poszczególnych krajach. Z tego względu różnice pomiędzy narodowymi odmianami modernizmu są, zdaniem wielu badaczy, często wyraźniejsze niż podobieństwa. Dotyczy to różnic pomiędzy modernizmem zachodnio- i wschodnioeuropejskim, ale także pomiędzy modernizmem w obu Amerykach i w Europie Zachodniej czy nawet w krajach anglosaskich i w Skandynawii^[8].