Czym jest rzecznictwo
Rzecznictwo, czyli po angielsku advocacy jako szczególny rodzaj działań w obszarze komunikacji, współtworzonych często oddolnie i z wykorzystaniem względnie niedrogich narzędzi, jest interesującym fenomenem, który nabiera w ostatnich latach rosnącego znaczenia w różnych obszarach działalności ludzkiej, nastawionej na ochronę praw mniejszości i grup marginalizowanych. Kiedy wpiszemy pojęcie „advocacy” w wyszukiwarkę serwisu Youtube – nadal jednego z najpopularniejszych źródeł różnej maści instruktaży, filmów edukacyjnych czy webinariów – odkryjemy niezliczone nagrania na temat praktyk rzeczniczych. Nauka nie jest od tego wyjątkiem – angielskie „science” występuje w towarzystwie „advocacy” w ponad 200 filmach, w większości wyprodukowanych przez instytucje naukowe, społeczne czy wreszcie TEDex’y, takie jak na przykład Jonathana Bermana „How to become Passionate Advocate for Science” (TEDx Talks 2018; 2015). Produkcja tych popularnych treści nie idzie, niestety, w parze z refleksją naukową na temat samego zjawiska i jego znaczenia, która jest skromna i bardzo rozproszona. Nasz tekst nie może odpowiedzieć na brak tej refleksji i nie jest to też jego celem. Może stanowić jednak zachętę dla innych badaczy i badaczek, aby przyjrzeli się naszym zdaniem niezwykle ciekawej roli, jaką działania rzecznicze odgrywają we współczesnym społeczeństwie. Działalność akademicka nie jest tutaj wyjątkiem, dlatego w tym tekście przyjrzymy się, czy i z jakim rzecznictwem mamy do czynienia w sektorze naukowym.
Słownik języka polskiego definiuje rzecznictwo jako „występowanie w obronie kogoś lub czegoś” lub „przemawianie w czyimś imieniu” („rzecznictwo – Słownik języka polskiego PWN” b.d.). Obie te definicje mają pozytywne nacechowanie, wiążą się z działaniami, które mają na celu zwrócenie uwagi na jakiś problem lub przywrócenie czyjegoś dobrego imienia. Rzecznictwo budzi skojarzenia z obszarem „public relations”, domeną działania rzeczników prasowych wielkich korporacji czy partii politycznych. Jednocześnie nie wiąże się jednoznacznie, tak jak pokrewne mu działania spod znaku lobbingu, z wywieraniem wpływu na osoby bądź instytucje, będące u władzy, ale nie znaczy to, że nie może się z lobbingiem uzupełniać. Działania rzecznicze i lobbing mogą być elementami jednej strategii, której celem jest zmiana jakiejś polityki, procedur administracyjnych czy prawa. Nie bez przyczyny więc rzecznictwo jest często podejmowane przez organizacje pozarządowe – i to w tym sektorze można znaleźć wiele przykładów oraz opracowań na ten temat (Bednarek 2023; Frączak 2008; Gumkowska, Charycka, i Bednarek 2022). W nauce rzecznictwo wiąże się albo z upowszechnianiem rezultatów badań wśród różnych grup odbiorców i odbiorczyń, albo z bliższymi lobbingowi kontaktami z instytucjami rządowymi odpowiedzialnymi za finansowanie i ewaluację nauki. Można je więc podzielić zarówno pod względem grup odbiorców, do których jest adresowane, jak i celów, które dana grupa rzecznicza chce zrealizować. Poniższy schemat przedstawia jeden z możliwych sposobów zdefiniowania rzecznictwa w nauce:
Il 1. Schemat działań rzeczniczych w nauce, źródło: oprac. własne
Tematem tej monografii jest humanistyka cyfrowa, która, mimo coraz silniejszego ugruntowania dziedzinowego, na które zapracowali przez ostatnie lata jej przedstawicielki i przedstawiciele, nadal potrzebuje mądrego rzecznictwa, nastawionego nie tylko na samych badaczy i jednostki naukowe, ale także na administrację publiczną i grantodawców, od których decyzji zależy jej finansowanie i w konsekwencji dalszy rozwój. Obszarem, w którym humanistyka cyfrowa potrzebuje szczególnego wzmocnienia, jest publikowanie, które, mimo zachodzących zmian w sposobie oceniania działalności naukowej, wciąż stanowi o być albo nie być pracowników naukowych i akademickich. Mądre rzecznictwo, o którym jest tutaj mowa, mogłoby skupić się w szczególności na trzech aspektach publikowania, które decydują o wyjątkowości humanistyki (a humanistyki cyfrowej w szczególności): innowacyjnych formach, wielojęzyczności i otwartym dostępie. Takie postawienie sprawy nie jest niczym nowym w środowisku humanistów i humanistek (Avanço i in. 2021; Balula i Leão 2019; Maryl i in. 2020), ale w kontekście podjęcia działań rzeczniczych nie są to kwestie oczywiste czy trywialne i wymagają współpracy i skutecznej komunikacji zarówno na poziomie krajowym, jak i europejskim czy międzynarodowym.
Grupa robocza “Advocacy SIG” działająca przy konsorcjum OPERAS postrzega rzecznictwo (ang. advocacy) jako część szeroko zakrojonych działań komunikacyjnych i element strategii OPERAS na upowszechnienie otwartej komunikacji w krajach europejskich. Ich plan w pierwszej kolejności obejmuje komunikaty skierowane do instytucji będących członkami Konsorcjum (Ernst i in. 2021), w drugiej także do innych interesariuszy, takich jak grantodawcy czy Komisja Europejska. Jest to jeden z przykładów rzecznictwa, którego celem jest zmiana w obrębie sektora naukowego, w tym wypadku nastawiona na upowszechnienie otwartego dostępu do zasobów naukowych. Projektami rzeczniczymi w nauce, z którymi względnie najłatwiej jest się zetknąć, są jednak te spod znaku popularyzacji rezultatów badań. Wiele (jeśli nie większość) jednostek naukowych w Polsce prowadzi działalność popularyzatorską, często za pośrednictwem mediów społecznościowych. Informacje, które udostępniają, na ogół nie docierają jednak do szerokiego grona odbiorców oraz odbiorczyń. Aby tak się stało, muszą zostać przejęte przez kolejne ogniwo w łańcuchu komunikacyjnym, czyli media i dziennikarzy.
Niektóre organizacje, takie jak Stowarzyszenie Rzecznicy Nauki czy Fundacja “ProScience”, kładą nacisk właśnie na promocję nauki i upowszechnianie jej rezultatów wśród różnych grup odbiorców, m.in. instytucji rządowych, dziennikarzy czy przedstawicieli konkretnych branż. Rzecznicy Nauki prowadzą profil na Facebooku, ale także aktywnie komunikują się z ogólnopolskimi mediami. Z kolei Fundacja „ProScience” jest polskim partnerem inicjatywy “Faling Walls Lab”, podczas której naukowcy i naukowczynie w pięciominutowych prezentacjach mają za zadanie przekazać najważniejsze informacje dotyczące swojego odkrycia naukowego („Falling Walls Lab Warsaw | Finał już 15 sierpnia 2022” 2022). Obie organizacje działają przede wszystkim w obszarze nauk ścisłych, przyrodniczych, medycznych i inżynieryjnych (ang. skrót STEM od: Science, Technology, Engineering, Mathematics). Można się pokusić o postawienie hipotezy, że takie inicjatywy mają wpływ nie tylko na pozytywny przekaz dotyczący tych dziedzin, ale także na postrzeganie nauki przede wszystkim przez ich pryzmat, przy okazji marginalizując rolę nauk humanistycznych i – w mniejszym stopniu – społecznych. Warsztat humanisty, a tym samym również efekty jego prac, nie wiążą się na ogół z odkryciami, a bardziej z ciągłą reinterpretacją wytworów kultury. Dlatego też popularyzacja nauk humanistycznych polega często na bardzo rozproszonych działaniach poszczególnych badaczy, którzy prowadzą ją dodatkowo jako uzupełnienie swojej pracy naukowej i coraz częściej wymagają dodatkowych umiejętności wynikających ze specyfiki komunikacji cyfrowej.
