Graal cyfrowej teorii

Agnieszka Szulińska

Czy naukowe edytorstwo cyfrowe potrzebuje odrębnych teorii i metodologii, innych od tych stosowanych w edytorstwie “drukowanym”?
Przynajmniej dwie monografie pretendowały w ostatnich latach w krajowym edytorstwie do miana “graala cyfrowej teorii”. Mowa o A critique of modern text criticism Jerome J. McGanna (1983)^[1] oraz The Fluid Text: A Theory of Revision and Editing for Book and Screen Bryanta (2002)^[2]
Jerome J. McGann, zwracając uwagę na to, że badania nad tekstami są w gruncie rzeczy interdyscyplinarne oraz że nie jest zasadnym rozdzielenie kompetencji krytyka tekstu (edytora) i historyka/teoretyka literatury (Cybulski 2017: 98), zaproponował badania oparte o “socjalizację tekstów”. Osadza to tekst w kontekście różnych zmiennych – nie tylko więc intencja autorska, lecz także wszystko wokół procesu wytwarzania książki ma wpływ na dzieło: integrację wydawców, redaktorów, składaczy, a także reakcje czytelników i czytelniczek (McGann 1992: 34-35). Tekst staje się faktem społecznym/historycznym i powinien być poddany analizie w kontekście jego formy (konkretnego wydania, materialnego obiektu-artefaktu).
Zainteresowanie badawcze Jerome’ego McGanna objęły też humanistykę cyfrową i w 2000 roku opublikowane zostało Archiwum Rosettiego (McGann 2000) w jego opracowaniu. Strona działa do dzisiaj i choć zawiera przede wszystkim transkrypcję w zestawieniu ze skanami druków tekstów, pojawiają się też komentarze edytorskie dotyczące właściwości artefaktu, m.in. odręcznych linii lub opisy ilustracji. Dodając do tego zaprojektowane przez twórców filtry przeszukiwania (na przykład przeszukiwanie po gatunkach lub w przypadku osób – po pełnionych rolach) czy informacje o tekstach źródłowych skłaniają do wniosku, że projekt posiada wiele cech naukowej edycji cyfrowej – choć nie jest on określany jako realizacja społecznej teorii edycji McGanna.

Il. 1 Tekstowa transkrypcja Rossetti Archive, źródło: www.rossettiarchive.org/docs/1-1835.safrica.rad.html#p24

Z kolei propozycja Johna Bryanta, edytora dzieł Melville’a oraz członka i prezesa Melville Society, opiera się o teorię “płynnego tekstu” (fluid text) i jej realizacji w środowisku cyfrowym. Płynność to, zdaniem Brytanta, immanentna cecha każdego tekstu literackiego, bowiem tekst istnieje zawsze w więcej niż jednej wersji, jako że sam proces pisania jest arbitralnym, niestabilnym wyrażaniem myśli (Bryant 2020: 23). Wszelkie skreślenia, sugestie wydawcy, podpowiedzi bliskich osób wpływają na kształt i płynność tekstu, a więc mnożą jego wersje.
Bryant wychodzi też naprzeciw “tyranii pojedynczego tekstu głównego” i upatruje w edytorstwie cyfrowym szansy pokazania zmienności tekstu i dynamiki jego powstawania: “Zadaniem edytora płynnego tekstu nie jest jednak przedstawienie pojedynczych, czystych tekstów głównych, lecz wykorzystanie aparatu krytycznego do tego, by zetknąć czytelnika z odległościami dzielącymi liczne wersje. Głównym zobowiązaniem edytora jest w związku z tym stworzenie mapy wariantywności, wytyczenie dróg od jednej wersji do innej i umożliwienie czytelnikowi poruszania się po tych drogach” (Bryant 2020: 201).
Realizacją zasad płynnego tekstu jest Melville Electronic Library – platforma dla edycji cyfrowych tekstów Melville’a zbudowana z pomocą narzędzia TextLab^[3]. Umożliwia ona odczytywanie wybranego utworu w widoku “tekstu do czytania”, zawierającego też jednak minimalistyczne ikony odnoszące do skanu rękopisów lub specjalny typ komentarza “rewizja narracji”, gdzie edytor cyfrowy przybliża proces twórczy tekstu literackiego Melville’a. Inną funkcjonalnością jest widok transkrypcji, gdzie równolegle do pliku graficznego rękopisu znajduje się transkrybowany odpowiednik treści.

Il. 2 Naukowa edycja cyfrowa utworu Billy Budd Melville’a na platformie MEL, źródło: melville.electroniclibrary.org/editions/versions-of-billy-budd/chapter-17

Il. 3 Porównanie rękopisu i transkrypcji utworu Billy Budd Melville’a na platformie MEL, źródło: app.textlab.org/transcriptions/16043

Zasadniczo jednak nie ma przeszkód, aby przyjąć metodologie edytorskie wykorzystywane także do formatu drukowanego, jeśli tylko przestrzeń cyfrowa oferuje możliwości wydobycia z nich dodatkowej jakości. W naukowych edycjach cyfrowych współczesnych dramatów polskich^[4] na platformie TEI Panorama, przyjęto jako oś metodologoczno-teoretyczną krytykę genetyczną De Biasiego, omawiają przez autora na przykładach edycji drukowanych^[5]. W wersji cyfrowej można będzie porównać ze sobą między innymi wersje Dnia Gniewu Romana Brandstetteraczy, zestawić Żywoty Świętych z notatkami z realizacji Spowiedzi w drewnie Jana Wilkowskiego, dla którego Żywoty są inspiracją. Dodatkowo śledzone są zmiany w tekście wraz z informacją, kto naniósł te zmiany i jaki mógł być ich cel.
Ponadto, Elena Pierazzo zauważa, że w dwóch katalogach gromadzących dane o (naukowych) edycjach cyfrowych nie ma filtrowania po metodach zastosowanych w konkretnych edycjach, co sugeruje, że punkt zainteresowań twórców baz i potencjalnych odbiorców jest gdzie indziej^[6]. Wydaje się, że nie dominują potrzeby poszukiwania i stosowania teorii wyłącznie dla edytorstwa cyfrowego, wykluczających ich zastosowanie w medium drukowanym. Propozycje McGanna, Bryanta czy De Biasiego skupiają się na innych czynnikach istotnych w pokazaniu kształtu (a raczej przemian) danego dzieła, co znakomicie współgra z funkcjonalnościami cyfrowymi. Graalem naukowego cyfrowego edytorstwa w obszarze teorii jest inkluzywność – otwartość zarówno na podejścia nierealizowalne w formie druku, jak i nowe możliwości dla teorii realizowanych dotychczas bez narzędzi cyfrowych.

Bez względu na wybrane podejście metodologiczne, ważna jest nadal dokładna dokumentacja prac cyfrowo-edytorskich, opracowanie osobnej noty edytorskiej dla wersji cyfrowej, szczególnie w przypadku edycji hybrydowych, czyli takich, gdzie powstają równolegle edycje drukowane i cyfrowe (nie zdigitalizowane!). Przykładem wzorcowego opracowania wszystkich decyzji jest Korpus Tekstów i Korespondencji Jana Dantyszka (Skolimowska et al., 2010-), gdzie na lewej belce strony głównej znajdziemy informacje o zawartości korpusu, źródłach, skrótach, czy pierwszej wersji opartej o TEI tej edycji. Zasługuje to tym bardziej na wyróżnienie, że jest to jedna z pierwszych w Polsce naukowych edycji cyfrowych^[7]
Franz Fischer i Gioelle Barabucci podobny proces poprzedzają formalizacją edycji i podaje przykładową listę pytań, na jaką powinni odpowiedzieć przed rozpoczęciem projektu cyfrowi edytorzy (2017: 51) – przykładowo pytania dla narzędzi: czy obejmuje dane tekstowe “literowe” (i jak będzie definiowana “litera” – jako znak Unicode? grafem?) czy raczej będą to dane typu “hieroglif”, “wyraz”, “tagi XML”, “sekwencje”?^[8]
Podobną funkcję może pełnić wykaz ewaluacyjny dla naukowych edycji cyfrowych opracowany przez Modern Language Association („Electronic Textual Editing: Guidelines for Editors of Scholarly Editions” 2007) czy kryteria recenzowania edycji i zasobów cyfrowych czasopisma RIDE (Institute for Documentology and Scholarly Editing 2014).