JANUSZ KORCZAK (HENRYK GOLDSZMIT) (22.07.1878 lub 1879 – 7.08.1942)

Jacek Leociak

Henryk Goldszmit / Janusz Korczak — lekarz, pedagog, pisarz, publicysta i działacz społeczny. Urodził się 22 lipca 1878 lub 1879 r. w Warszawie. Zginął prawdopodobnie 7 sierpnia 1942 r. w Treblince.

W 1886 roku rozpoczął naukę w szkole Augusta Szmurły na ul. Freta, a od 1891 uczęszczał do ośmioklasowego Rządowego Gimnazjum Męskiego przy ul. Brukowej róg Namiestnikowskiej. Jako uczeń udzielał korepetycji, by pomóc w utrzymaniu rodziny. W roku 1896 opublikował w tygodniku satyrycznym „Kolce” humoreskę „Węzeł gordyjski”, która była jego debiutem pisarskim i zapoczątkowała twórczość publicystyczną. W 1898 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie. W okresie studiów powstała jego pierwsza powieść „Dzieci ulicy”, opublikowana w 1901 r. W latach 1900-1915 był aktywnym członkiem Towarzystwa Kolonii Letnich. W końcowej fazie studiów rozpoczął pracę na koloniach: w 1904 i 1907 roku był zatrudniony jako wychowawca dzieci żydowskich w ośrodku wakacyjnym „Michałówka”, ponadto pracował też, rok później, jako wychowawca podczas kolonii dla chłopców chrześcijańskich w „Wilhelmówce”. Doświadczenia te stały się podstawą późniejszej pracy pedagogicznej oraz zaowocowały dwiema książkami: „Mośki, Joski, Srule” (1910) oraz „Józki, Jaśki i Franki” (wydana w 1911). W marcu 1905 r. otrzymał dyplom lekarza i podjął pracę w żydowskim Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów przy ulicy Śliskiej 51 w Warszawie. Tam, jako tzw. lekarz miejscowy, zobowiązany był do całodobowej opieki nad chorymi oraz udzielania porad w ambulatorium przyszpitalnym (bez różnicy wyznania) oraz świadczył wizyty domowe. Trzy miesiące po uzyskaniu dyplomu lekarskiego w 1905 roku wojna rosyjsko-japońska rzuciła Korczaka aż do Mandżurii. Dla pogłębienia wiedzy medycznej pojechał na rok do Berlina (1907/1908) i na pół roku do Paryża (1910). Tam brał udział w wykładach z pediatrii i pedagogiki. Przy okazji oglądał szpitale dziecięce i zakłady zajmujące się terapią i edukacją najmłodszych. W 1910 lub 1911 r. przebywał miesiąc w Londynie, odwiedzając tamtejsze szkoły i domy opieki. Towarzystwo „Pomoc dla Sierot”, powstałe w 1908 roku w Warszawie, zakupiło 12 maja 1910 parcelę przy ulicy Krochmalnej 92 (po 1970 ul. Jaktorowska). Miejsce wybrano ze względu na znakomite położenie: z dala od zatłoczonego centrum, na zachodnich obrzeżach miasta, dużo zieleni, świeże powietrze. Kamień węgielny pod budowę położono 14 czerwca 1911 roku. Dom, niewykończony całkowicie, został oddany z opóźnieniem 7 października 1912 roku. Zamieszkało w nim osiemdziesięcioro ośmioro dzieci. Dyrektorem Domu Sierot został Janusz Korczak, jego zastępczynią była Stefania Wilczyńska. Oboje pełnili swe funkcje bez wynagrodzenia. Korczak w 1914 r. został powołany do wojska, początkowo jako ordynator polowego szpitala dywizyjnego na Ukrainie, następnie został lekarzem pediatrą w przytułku dla dzieci ukraińskich pod Kijowem. W Kijowie poznał Marię (Marynę) Falską, z którą później współpracował. Od listopada 1919 r. Korczak blisko związany był z otwartym wówczas zakładem Nasz Dom kierowanym przez Falską (od 1921 prowadzonym przez Towarzystwo „Nasz Dom”). W 1926 r. zainicjował wydawanie eksperymentalnego tygodnika dzieci i młodzieży „Mały Przegląd” — jako dodatku do dziennika „Nasz Przegląd”. Było to pismo praktycznie całkowicie tworzone „przez dzieci i dla dzieci”. Korczak był jego redaktorem do 1930 r., później przekazał tę funkcję Igorowi Newerlemu. Korczak dwukrotnie odwiedził Palestynę, w roku 1934 i 1936 r. Od końca 1934 r. związany był także z Polskim Radiem. Pod pseudonimem „Stary Doktór” wygłaszał oryginalne w formie i treści pogadanki dla dzieci. Po wybuchu wojny Dom Sierot dotrwał w swojej macierzystej siedzibie do czasu zamknięcia getta. Jesienią 1940 r. został przesiedlony do getta na ulicę Chłodną 33, do budynku Gimnazjum Kupieckiego im. Marii i Józefa Roeslerów, zaś Korczak trafił na pewien czas do aresztu za nienoszenie nakazanej Żydom opaski z gwiazdą Dawida. W październiku 1941 r. Dom Sierot został zmuszony po raz kolejny do przeprowadzki, tym razem na ul. Sienną 16 / Śliską 9, do części pomieszczeń w budynku Towarzystwa Pracowników Handlowych. Na początku 1942 r. Korczak podjął się także oficjalnie opieki nad znajdującą się w tragicznej sytuacji placówką dla sierot — Głównym Domem Schronienia przy ul. Dzielnej 39, zaś od maja tego roku zaczął pisać „Pamiętnik”. Dom Sierot na Siennej 16 / Śliskiej 9 został zlikwidowany najprawdopodobniej 6 sierpnia 1942 roku. Korczak wraz ze Stefanią Wilczyńską i wszystkimi pracownikami towarzyszyli dzieciom na Umschlagplatz i odjechali z nimi do Treblinki.

MIEJSCA:

– Chłodna 33, – Dzielna 39, – Dzielna 67 (internat „Centosu”), – Grzybowska (Grzybów) 1, – Krochmalna 92, – Plac Grzybowski 3/5 (parafia kościoła Wszystkich Świętych), – Sienna 16/Śliska 9, – Smocza, – Smocza 57, m. 57, – róg ulic Solna/Leszno, – Spokojna 15 (Miejskie Zakłady Sanitarne), – Stawki 6/8 (szpital), – Śliska, – Twarda 7, – Waliców 14, – Żelazna 86/88/Leszno 80/82.