OPERAS-PL jako przykład rzecznictwa dla otwartej komunikacji naukowej w humanistyce
Otwarta nauka od początku była ruchem, którego podstawą były działania rzecznicze, czego przykładem jest podpisanie deklaracji budapesztańskiej w 2002 (i uzupełnianej w kolejnych latach) („Budapest Open Access Initiative” b.d.) czy zawiązanie koalicji wokół tzw. Planu S („A Plan S for Academic Books: Voices from the Community” 2020; „«Plan S» and «cOAlition S» – Accelerating the transition to full and immediate Open Access to scientific publications” b.d.; Korytkowski i Kulczycki 2021). W tak rozumiane rzecznictwo wpisuje się też działalność konsorcjum OPERAS. Jednym z celów konsorcjum jest przekonanie przedstawicieli oraz przedstawicielek środowiska nauk społecznych i humanistycznych – wydawców, instytucje, dostawców technologii i badaczy – aby rozwijali polityki otwartego dostępu i wspierali rozwój komunikacji naukowej opartej na otwartej infrastrukturze badawczej. Od 2020 r. OPERAS wspiera rozwój lokalnych, narodowych projektów i zespołów, których celem jest upowszechnianie działań, usług i produktów OPERAS w krajach członkowskich konsorcjum. Polski oddział OPERAS-PL powstał w 2021 roku: wiosną trwały prace nad stworzeniem strategii, a 17 czerwca CHC zainaugurowało inicjatywę podczas otwartego spotkania online (Błaszczyńska 2021; „Nauki humanistyczne i społeczne potrzebują więcej otwartości” 2021). OPERAS-PL przez kolejny rok rozwijało się bez stałego finansowania, w oparciu o pracę dodatkową członków Sekcji Otwartej Nauki (obecnie: Sekcji Otwartej Humanistyki). Wówczas główną osią jego działalności był wydawany raz w miesiącu newsletter, do którego początkowo zapisało się prawie 100 osób, a następnie liczba ta zwiększała się (w lipcu 2023 r. wyniosła 269 subskrybentów). Oprócz tego OPERAS-PL pozostawał w stałej komunikacji z innymi oddziałami konsorcjum, m.in. niemieckim, holdenderskim czy portugalskim. W sierpniu 2022 r. CHC rozpoczęło realizację projektu ze środków ministerstwa edukacji i nauki, koncentrując się na działaniach edukacyjnych i upowszechniających otwartą komunikację naukową oraz wspierających rozwój otwartego dostępu do polskich monografii humanistycznych.
Strategia OPERAS-PL: badania potrzeb, pilotaż, zmiany
OPERAS-PL chce swoje działania opierać na gruntownym zrozumieniu potrzeb i braków w polskiej komunikacji naukowej. Dlatego zainaugurowanie projektu było poprzedzone analizą sytuacji otwartego dostępu w humanistyce (Fenrich i in. 2015; Pamuła-Cieślak 2017; Sójkowska i Gruenpeter 2019; Szprot i in. 2014; Wagner 2012), a także naukach społecznych oraz potrzeb uczonych i wydawców wyrażonych w badaniach przeprowadzonych przez międzynarodowych zespół OPERAS również w polskim środowisku naukowym (Avanço i in. 2021; Speicher i in. 2018). Z kolei w ankiecie z 2020 r. „OPERAS Survey on SSH scholarly communication” („OPERAS Survey on SSH Scholarly Communication” 2020) polscy badacze w pytaniach otwartych podnosili problem monopolu wielkich wydawnictw i związanym z nim problemem finansowania publikacji w OA, w tym konieczności pokrywania APC, czyli opłat za publikację tekstu w otwartym dostępie, które ponosi autor (przeważnie ze środków z grantów). Pojawiły się postulaty całkowitego przejścia na Open Access i zlikwidowania praktyki płacenia abonamentów ustalonych przez komercyjnych wydawców, takich jak Clarivate (baza Web of Science) czy Elsevier (Scopus). Co ważne, dla połowy respondentów i respondentek możliwość opublikowania tekstu w OA była ważnym lub bardzo ważnym kryterium wyboru czasopisma, co pokazuje, że ta forma publikacji staje się coraz bardziej pożądana przez badaczy-autorów (Błaszczyńska 2021).
Tab 2. Cele strategiczne działalności OPERAS-PL, źródło: oprac. własne
Na potrzeby wewnętrznej komunikacji w zespole powstała mapa potrzeb i celów, która została szczegółowo opisana w dokumencie poświęconym strategii. Obecnie strategia jest realizowana, podlegając jednocześnie systematycznej rewizji i ewaluacji. Jedną z takich ewaluacji przeprowadziliśmy przy okazji przygotowywania plakatu na Munin Conference on Scholarly Publishing w Norwegii, w którym przedstawiliśmy OPERAS-PL właśnie jako działalność rzeczniczą i wokół tej wizji zogniskowaliśmy naszą strategię.
OPERAS-PL jako projekt rzeczniczy
Istotną różnicą w stosunku do wcześniejszej dokumentu strategicznego ukończonego w 2021 r. było rozpoczęcie „nowej strategii” od sformułowania misji, która brzmi: empower humanities as an open and impactful scholarly field. Praktyka tworzenia przekazu czy misji, przyświecającej danemu projektowi czy działaniu, jest typowa dla działań komunikacyjnych z obszaru Public Relations i marketingu. Zespół CHC wybrał w ten sposób ścieżkę, pozwalającą na prostsze i tym samym bardziej włączające przekazywanie najważniejszych celów OPERAS-PL.
