Realizacje cyfrowe zespołu Nowej Panoramy Literatury Polskiej przy CHC IBL PAN

Konrad Niciński, Agnieszka Zalotyńska

Inną genezę miał rozpoczęty równocześnie z „Topo-grafiami” projekt Nowej Panoramy Literatury Polskiej (dalej NPLP) stworzony przy Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL PAN^[1]. Prace NPLP nigdy nie były skupione na jednorodnym projekcie badawczym; od początku celem zespołu było tworzenie różnorodnych kolekcji cyfrowych, upowszechniających aktualny stan badań literaturoznawczych w sposób możliwie atrakcyjny dla użytkowników internetu. Od początku jednak jednym z głównych celów zespołu było wykorzystanie narzędzi cyfrowych do szerszego niż w tradycyjnych badaniach ukazania topograficznych odczytań literatury. Uwidoczniło się to w decyzjach dotyczących zarówno technologii, jak i wyboru treści. W dużej mierze to konieczność cyfrowego opracowania map wpłynęła na decyzję – już w 2014 kontrowersyjną – o posadowieniu naukowej platformy na WordPressie, który już wtedy miał opinię narzędzia stosowanego do produkcji popularnej, jednak w tamtym czasie dysponował znacznie większymi możliwościami w zakresie prezentacji map (jeśli idzie i o dostępne wtyczki, i o możliwość łatwego dopisania nowych narzędzi) niż tworzone wówczas środowiska do prezentacji treści naukowych, jak Omeka. Pierwsze dwie kolekcje dostępne na platformie nplp.pl, PrusPlus i Atlas Romantyzmu Polskiego, wykorzystywały narrację topograficzną w wyjątkowo dużym, w stosunku do praktyk polskiego literaturoznawstwa, stopniu. Jedną z trzech części kolekcji PrusPlus jest wersja online projektu Warszawy Prusa, przygotowanego pod kierunkiem Bartłomieja Szleszyńskiego i Konrada Nicińskiego w 2012 r. i wówczas wydanego po raz pierwszy w formie płyty multimedialnej (we współpracy z Narodowym Centrum Kultury), w których podstawę całej narracji stanowiły mapy opracowane graficznie przez Katarzynę Stanny na podstawie planu Warszawy z 1910 r. Z kolei Atlas Polskiego Romantyzmu był edycją premierową – pierwszą w polskim literaturoznawstwie publikacją naukową digital only i pierwszą, w której narracja topograficzna (zbudowana narzędziami cyfrowymi) stanowiła podstawę narracji i jej kompozycji. Cała narracja Atlasu Romantyzmu zbudowana jest bowiem na nawigacji za pomocą mapy – hasła są umieszczone na mapie cyfrowej w formie punktów typu hotspot, a podział na kategorie – zamiast na pojęciach silnie interpretacyjnych (jak np. Europa Środkowa), czy zależnych od zmian historycznych (jak Polska, Rosja, czy Cesarstwo Rosyjskie) – jest wyrażony językiem kartografii, tj. podziałem na południki i równoleżniki, wpasowując tym samym narracje literaturoznawcze w ramę semantyczną geografii i kartografii. Interaktywne mapy, stworzone przez kartografa Michała Siwickiego i grafika Pawła Ryżkę, stanowią także – przy wykorzystaniu narzędzi cyfrowych – podstawę narracji poszczególnych haseł Atlasu. Naukowa koncepcja kolekcji jest dziełem Marty Zielińskiej i Doroty Siwickiej, a przełożenie jej na narrację cyfrową wykonane zostało według koncepcji zespołu Nowej Panoramy Literatury Polskiej przygotowanej we współpracy z obiema autorkami.

W kolejnych kolekcjach mapy i narracje topograficzne najczęściej odgrywały mniej kluczową rolę niż w pierwszych dwóch. Jeśli się pojawiały, to albo jako jedna z warstw narracyjnych, uzupełniająca i wzbogacająca pozostałe (jak mapy opracowane przez Agnieszkę Zalotyńską w kolekcjach Sienkiewicz Ponowoczesny i Recepcja Quo vadis we Włoszech), albo w charakterze ilustracyjno-informacyjnym, nierzadko bardziej na prawach infografiki niż mapy (mapy opracowane przez Pawła Ryżkę w kolekcjach Przestrzenie Sienkiewicza i Korzenie Janusza Korczaka). Trzecim jednak projektem Panoramy, w którym narracja topograficzna była podstawą nie tylko narracji, a całej koncepcji naukowej kolekcji, był przedstawiony w wersji pilotażowej Atlas Literatury Zagłady przygotowany pod opieką naukową Jacka Leociaka^[2]. Tym razem topografia stanowi nie tylko podstawę narracji, ale także – koncepcji całej pracy badawczej, polegającej na topograficznej lekturze świadectw z warszawskiego getta (w kolekcji pilotażowej 17 świadectw pisanych bądź w getcie, bądź zaraz po wojnie, autorstwa m.in. Janusza Korczaka, Racheli Auerbach, Adama Czerniakowa). Koncepcja lektury i sposób opracowania map uwzględniały nie tylko dane charakterystyczne dla tradycyjnie pojętej geografii historycznej, jak historyczne położenie budynków i instytucji, ale także próby topograficznego odwzorowania subiektywnego doświadczenia, wpisuje projekt w nurt deep mapping. Od 2022 r. prace nad Atlasem Literatury Zagłady są kontynuowane; poza kolejnymi świadectwami z getta warszawskiego są opracowywane także świadectwa z getta w Łodzi.

Mapy w kolekcjach cyfrowych Nowej Panoramy Literatury Polskiej charakteryzuje duża rozpiętość formalna i strukturalna oparta na świadomym stosowaniu i różnicowaniu mechaniki i języka komunikacji wizualnej. Są tutaj zarówno mapy statyczne, jak i dynamiczne (interaktywne), uzupełniające tekst lub będące niezależną strukturą. Mapy te nie są zbiorem danych geolokalizacyjnych sporządzonych w zgodzie z systemem informacji geograficznej (GIS). Same jednak mapy mogą być (są) danymi, przekazującymi zarówno informacje historyczne, jak i koncepcje ich odczytań i interpretacji.

W będącej częścią kolekcji Prus PLUS Warszawie Prusa, na którą składają się trzy narracje mapowe, poszczególnymi opowieściami kierują osoby: Aleksander Głowacki – historyczną Warszawą drugiej połowy XIX wieku, Bolesław Prus – biografią pisarza i Stanisław Wokulski – literacką Warszawą. Mapy – kolaże to połączenie historycznych podkładów kartograficznych uzupełnionych współczesnymi ilustracjami postaci – przewodników i architektury z interaktywnymi punktami odnoszącymi użytkowników do konkretnych treści. Mapy wraz z innymi elementami tworzą multimedialną opowieść o życiu i twórczości Prusa.

Porządek osobowy to jedna z wielu możliwości prowadzenia narracji mapami. W Atlasie Polskiego Romantyzmu to przestrzeń opowiada. Otwierająca kolekcję, podzielona na obszary mapa Europy pełni funkcję interaktywnego spisu treści z zaznaczonymi miejscami (między innymi obiekty, miasta, regiony). Użytkownik decyduje co i w jakiej kolejności ogląda (czyta). Poznaje zjawiska w wymiarze przestrzennym i czasowym. Wybiera trasy, dociera do kolejnych miejsc i warstw mapy. Mapa jest tutaj podstawowym nośnikiem narracji o podróżach pisarzy, przestrzeniach, w których powstawała literatura czy dziele – to interaktywną mapą są opowiedziane Sonety krymskie, interaktywna mapa także ukazuje, jak bardzo Nowogródczyzna opisana przez Mickiewicza różni się od rzeczywistej. Gęste od danych mapy biograficzne, jak te dotyczące podróży Kraszewskiego i Niemcewicza, w tradycyjnej geografii historycznej trudno czytelne, w wersji cyfrowej zostały podzielone na sekwencje, dzięki którym to czytelnik decyduje, które partie danych w jakiej kolejności chce zobaczyć na mapie. Z kolei miejsce szczególnie bogate w dane dotyczące topografii literackiej, jak Warszawa, dostały osobne mapy, stanowiące przejście do szczegółowych haseł i tym samym pozwalające ukazać każde z nich kontekście całości przestrzeni miejskiej.

Mapa jest interaktywnym spisem treści również w Przestrzeniach Henryka Sienkiewicza. Jest on nieco bardziej ukryty w strukturze kolekcji – prowadzi użytkowników przez Dekady, wskazując konkretne punkty (miejsca) i akcentując tym samym ich rolę w życiu i twórczości pisarza. Te zmieniające się w danej dekadzie punkty zaznaczone są na mapie z zarysowanym kształtem Europy – stałym podkładzie (karto)graficznym w poszczególnych modułach.

W kolekcji Sienkiewicz ponowoczesny mapy opowiadają między innymi o zrealizowanych, planowanych i domniemanych amerykańskich i afrykańskich podróżach pisarza. Mechanika przybliżeń map Afryki i Ameryki umożliwia użytkownikom bliższy ogląd opisywanych przez badaczy zagadnień, jak np. obszarów planowanej i zrealizowanej podróży Sienkiewicza do Interioru, czy jego domniemanej wizyty w Wyoming.
Poza mapami podróży, w kolekcji są także sekwencyjne mapy tematyczno-chronologiczne pomników i innych upamiętnień pisarza w polskiej przestrzeni publicznej. Zastosowana mechanika pozwala prześledzić chronologię i typologię pojawiających się upamiętnień Sienkiewicza w trzech przedziałach czasowych.
Poszczególne mapy Sienkiewicza ponowoczesnego są wielowarstwowe w sensie plastycznym, zawierają subtelności narysowane ręcznie i przetworzone cyfrowo, zachowując czytelność poszczególnych oznaczeń. Tworzą autorski język plastycznej wypowiedzi, dopasowany do kontekstu danego przedstawienia.

W Korzeniach Janusza Korczaka mapy pozwalają prześledzić losy rodziny Goldszmitów: ich warszawskie adresy, migracje, czy miejsca narodzin i śmierci. Ta ostatnia to infografika, gdzie subtelnie zarysowana prosta mapa porządkuje graficzną formę wizualizacji informacji przestrzenno-czasowej.

Już sam tytuł Recepcji „Quo vadis” we Włoszech wyraźnie odsyła do konkretnej przestrzeni, widoczne jest to także w identyfikacji wizualnej kolekcji. Osią narracyjną jednego z rozdziałów jest interaktywna mapa Włoch, z poziomu której przenieść się można do wybranego fragmentu. Ponadto w kolekcji znajdują się mapy statyczne, pełniące funkcję wskaźnika, punktu orientacyjnego umiejscawiającego dany fragment na mapie Włoch.

Atlas Literatury Zagłady realizowany z Zespołem Badań nad Literaturą Zagłady^[3] przy ścisłej współpracy badaczy, graficzki i kartografa to kolekcja, w której mapy są niezwykle ważnym komponentem. Prezentują doświadczenie topograficzne w czasie.
W kolekcji znajdują się mapy warszawskiego getta i okolic i całej Warszawy. Różnią się skalą i dokładnością. Mapa getta jest bardziej szczegółowa, są na niej obrysy posesji i numery. Obie posłużyły jako tło do oznaczeń na mapach statycznych i mapach dynamicznych, czyli osobowych. Mapy statyczne umieszczone są przy konkretnych fragmentach tekstów. To mapy punktowe, liniowe i obszarowe z oznaczeniami adresów, miejsc, ulic, obszarów i tras. Ze względu na historię warszawskiego getta, tj. całkowite jego zniszczenie po 1943 roku i budową w tym miejscu po 1945 r. de facto nowego miasta o siatce ulic tylko częściowo z poprzednią zbieżnej, oparcie map o technologie lokacji cyfrowej, jak GIS, od początku nie wchodziło w rachubę. Próby budowania ontologii cyfrowej zostały odrzucone, zarówno ze względu na stopień komplikacji danych, jak i na cel projektu (budowa ontologii przy tak dużej komplikacji danych oznaczałaby skupienie projektu na niej i tym samym całkowitą zmianę jego celów). Podstawą map były prace kartograficzne Pawła Weszpińskiego, na podstawie istniejących map historycznych, ale także modyfikujących je danych archiwalnych.

Na interaktywnych mapach osobowych poszczególne oznaczenia wyznaczają nie tylko zakres (dla danego tekstu) i skalę aktywności przestrzennej danej osoby. Dzięki podziałowi na okresy są także odwzorowaniem dynamiki zmian w getcie. Główne wydarzenia mają więc konkretną reprezentację w opisach miejsc, ale i na mapach. W tym wypadku dynamiczne sygnatury są mocniejsze niż byłby zarys zmieniających się granic getta. Kluczowym założeniem projektu było stworzenie map przekazujących subiektywne doświadczenie przestrzeni każdego spośród autorów przeanalizowanych świadectw. Stąd np. poszukiwanie (we współpracy członków zespołu NPLP z Pawłem Weszpińskim) sygnatur, które ukazywałyby na mapie mobilność narratorów, czy też przyjęcie podczas analizy świadectw (odzwierciedlonych sygnaturami) kategorii „My” i „Oni” oddzielających informacje zasłyszane przez autora świadectwa od jego osobistego doświadczenia.

Następny fragment