Sposoby wykorzystania
Objaśnianie
Od dawna i zgodnie z zamierzeniami twórców Słownik wykorzystywany jest jako źródło pomocnicze w badaniach historycznojęzykowych i historycznoliterackich nad wiekiem XVI, czego wyrazem (żeby sięgnąć do najnowszych) edycje tekstów (np. Artomius 2021, Rej 2022) czy opracowania (np. Michalska-Górecka 2021). Także dla edycji tekstów z epok późniejszych stanowić może istotne wsparcie, przykładowo przy opracowywaniu wierszy weselnych z przełomu XVII i XVIII wieku dopiero hasło OKO ze Słownika pozwoliło odnaleźć i ustalić znaczenie frazeologizmu „okiem przenosić” użytego przez Piotra Szenknechta w 1709 roku (Jarmark 2020, 62), nieodnotowanego w Słowniku języka polskiego S.B. Lindego.
Interpretacja
Materiały zaczerpnięte ze Słownika służą też wywodom hermeneutycznym, szczególnie obrazowy przykład stanowi tu artykuł E. Cybulskiej-Bohuszewicz Mars za Wenerą skryty. „Argumentację opieram na materiałach stanowiących kartotekę Słownika polszczyzny XVI wieku” – pisze badaczka już na pierwszej stronie swej prawie czterdziesto stronicowej rozprawy, by w jej toku powołać się wielokrotnie na hasła słownika i słownika elektronicznego oraz materiały redakcyjne (wstępnie zredagowane hasła oraz wyekscerpowane i pohasłowane fiszki z kartoteki) w celu szczegółowej analizy filologicznej i na jej podstawie przeprowadzonego wnioskowania prowadzącego do „jeszcze jednej próby rozwiązania Gadki Jana Kochanowskiego”.
Analizy tendencji językowych
Zgromadzenie danych ze zróżnicowanych pod wieloma względami tekstów w hasłach Słownika, pozwala na ustalanie tendencji językowych, które można (z pewną ostrożnością – por. np. zastrzeżenia Mayenowa 1966, IX, XI oraz Mayenowa, Woronczak 1983, s. 47) ekstrapolować na wszystkie teksty epoki. „Na cały szereg pytań jesteśmy w stanie odpowiedzieć dziś w sposób lepiej uzasadniony niż przed laty dzięki dużemu zbiorowi materiałów zgromadzonych w kartotekach Sł. XVI” – pisali autorzy Zasad i układu edycji „Dzieł wszystkich” Jana Kochanowskiego w 1983 roku (Mayenowa, Woronczak 1983, s. 47) odnosząc się do twórczości poety z Czarnolasu, lecz przecież stosuje się to również i do innych tekstów dawnych, a bliskie końca przetworzenie kartoteki w hasła Słownika (tradycyjnego i elektronicznego) jest kolejnym krokiem ułatwiającym zrozumienie polszczyzny doby renesansu. Na znaczenie wyrazu w każdym tekście wpływają „częstość występowania, charakter łączliwości, zgodność z normą, stopień zadomowienia, zakres użycia, związek z tradycją literacką” (Mayenowa, Woronczak 1983, s. 47), a niemalże wszystko to jesteśmy w stanie ustalić korzystając ze Słownika polszczyzny XVI wieku.
