Wstęp

Maciej Maryl

1. Panorama

Nie bój się! i mnie ta niezgorzej przecie…
Stefan Żeromski

 

Centrum Humanistyki Cyfrowej kończy dziesięć lat. To dobry moment, by się zatrzymać i rozejrzeć. Pierwsze podsumowanie działalności CHC powstało cztery lata po jego powstaniu, gdy – podobnie jak rodzicom czterolatka – zespołowi towarzyszył zarówno wielki entuzjazm i wiara w nieograniczone możliwości, jak też pewne zmęczenie i poczucie odnalezienia się w nowej roli. Dziś, u kresu pierwszej dekady istnienia Centrum, tak jak opiekunowie dziecka kończącego nauczanie początkowe, znamy jego mocne i słabe strony, wiemy już, czym się interesuje, przeżyliśmy swoje zachwyty i rozczarowania, zwłaszcza w kontekście systemu nauki.

Prace zebrane w tym tomie pomyślane są w taki sposób, by oddać “mądrość etapu”, czyli zebrać nasze zbiorowe doświadczenie i sproblematyzować je w kontekście ogólnych przemian w badaniach literackich. Nie jest naszym celem kronikarstwo czy raportowanie prac własnych, tylko głębsza refleksja nad transformacją literaturoznawstwa widzianą od strony warsztatu. Dlatego też głównym motywem tego zbioru jest rekonfiguracja prac literaturoznawczych i ich transformacja infrastrukturalna. Słowem, rozpoznajemy, że komponent cyfrowy naszych działań nie jest tylko miłym dodatkiem czy nowoczesnym ułatwieniem w codziennej pracy, lecz przekształca wszystkie etapy procesu badawczego.

Kolejne części tego tomu problematyzują ten główny wątek z różnych perspektyw. Najpierw przyglądamy się cyfrowej transformacji zasobów i gatunków swoistych dla dyscypliny (monografie, edycje, biografie, słowniki…), analizując przemiany ich funkcji w procesie badawczym. W drugiej części skupiamy się na nowych kompetencjach niezbędnych do posługiwania się cyfrowymi metodami i narzędziami. Ostatnia grupa tekstów poświęcona jest przemianom systemowym wynikłym z transformacji cyfrowej literaturoznawstwa. Szczegółowe opisy poszczególnych części znajdują się w dalszych partiach tego wstępu.

Sama struktura monografii ma za zadanie oddać wieloaspektowość tych zagadnień i wzajemne się ich przenikanie. Inspirujemy się tu początkami hipertekstu dobrze znanymi z literatury elektronicznej, umożliwiając wielopoziomową lekturę tekstu. Cząstką lektury pozostają leksje – najmniejsze elementy tekstu na pojedynczej stronie. Leksje składają się na sekcje, które zaś wspólnie tworzą dany rozdział. Rozdział i sekcje mają za zadanie porządkować wywód i układać go w przejrzysty ciąg umożliwiający linearną lekturę. Same leksje zaś będą czytelników i czytelniczki rozpraszać, sugerować nowe konteksty i treści z innych sekcji czy rozdziałów. Pasek adresu widoczny na górze strony zawsze wskaże, w którym miejscu tekstu jesteśmy.

Praca nad monografią cyfrową, a zwłaszcza ciągła interakcja formy z treścią, wymagają ścisłej współpracy między autorami rozdziałów a zespołem odpowiedzialnym za strukturę i nawigację serwisu. Dopiero wówcza koncepcja merytoryczna idzie w parze z prezentacją (temu procesowi poświęcony jest rozdział o monografiach cyfrowych). Wkład pracy i role poszczególnych osób zostały wyszczególnione w osobnej sekcji, by pokazać złożoność autorstwa tego typu publikacji, ale też unaocznić inherentną zespołowość współczesnych przedsięwzięć badawczych w naszej dyscyplinie.

W pracach nad monografią przyświecały nam zatem dwa powiązane zamierzenia. Po pierwsze, chcieliśmy dostarczyć aktualnej wiedzy o cyfrowych badaniach literackich, która w zamierzeniu ma wesprzeć prace podejmowanych dziś na tym polu. Z drugiej strony, chcieliśmy tego dokonać w ramach otwartej cyfrowej monografii, żeby wykorzystać możliwości tego formatu i przedstawić pewien model dla takich opracowań. Dlatego też, w ramach pewnego eksperymentu, poprosiliśmy recenzentów o dokonanie całościowej ewaluacji formy i treści. Wnioski z tego doświadczenia, które realizujemy w ramach projektu OPERAS-PL, zostaną wykorzystane w rekomendacjach dla ewaluacji monografii cyfrowych. Słowem, chcemy w działaniu pokazać to, o czym piszemy.

 

2. Centrum Humanistyki Cyfrowej – instrukcja przetrwania

Podsumowanie pierwszych lat CHC (Centrum Humanistyki Cyfrowej – instrukcja obsługi) kończyłem, wskazując cztery filary kluczowe dla budowy centrum: mocne wsparcie instytucji, potencjał zespołu, współpraca międzyinstytucjonalna i stabilne finansowanie. Kolejne lata pokazały, że wszystkie pozostają równie aktualne, oraz że stół na trzech nogach jeszcze jakoś ustoi.

Piętą achillesową tego modelu i swoistym grzechem niewinności u zarania Centrum było bowiem przeświadczenie o w miarę stabilnej sytuacji finansowej jednej z najlepszych instytucji naukowych w kraju (A+). Kolejne lata i postępująca zapaść finansowania polskiej nauki, a zwłaszcza ośrodków humanistycznych, boleśnie zweryfikowała ten model. Miało to liczne negatywne następstwa, w tym wpędzenie zespołu w grantozę – której zagrożenia dostrzegaliśmy już na początkowym etapie prac – czyli konieczność nieustannego aplikowania o środki na badania, by utrzymać zespół i kontynuować prace. Efektem jest smutny paradoks: przez dziesięć lat istnienia zespół pozyskał dla Instytutu przeszło 30 grantów na łączną kwotę ponad 28 milionów złotych (licząc wyłącznie pulę naszej jednostki), ale nadal brakuje mu stabilnego finansowania bazowego na utrzymanie zespołu poza projektami.

Z pewnością na plus należy zaliczyć rozwój kadry i powolną ewolucję struktury Centrum, w ramach której usamodzielniają się kolejne zespoły. Obecnie CHC dzieli się na trzy sekcje: otwartej humanistyki, infrastruktury badawczej oraz edycji i monografii cyfrowych. Każda z nich stanowi odrębny zespół zajmujący się konkretną problematyką. Miarą ugruntowania metod cyfrowych niech będzie niedawne powołanie Pracowni Edycji i Monografii Cyfrowych pod kierunkiem prof. Szleszyńskiego.

Krystalizacja struktury idzie też w parze z rozwojem współpracy międzynarodowej. W ostatnich latach CHC mocno zaangażowało się w działania europejskich infrastruktur badawczych jak DARIAH, CLARIN i OPERAS, współrealizując z nimi projekty krajowe i zagraniczne. W ramach infrastrukturalnych projektów unijnych CHC rozwija OPERAS i jego usługi. Członkowie centrum współtworzą OPERAS Innovation Lab, brali udział w tworzeniu platformy GoTriple, agregującą informacje o otwartych publikacjach z nauk HS, a na gruncie krajowym rozwijają działania OPERAS-PL, skierowane wspieranie polskich wydawnictw i czasopism naukowych, oraz rozwijanie kompetencji komunikacyjnych badaczy i badaczek. Przełomowy dla całego centrum był udział w projekcie Dariah.lab (2021-2023), w ramach którego powiększył się zespół i powstały nowe narzędzia z zakresu obróbki danych bibliograficznych, analizy tekstu czy tworzenia edycji cyfrowych. Z kolei sekcja edycji i monografii cyfrowych rozwijała mocną współpracę krajową z badaczami i badaczkami literatury i kultury, tworząc kolekcje czy edycje w ramach grantów NPRH.

Ewolucja, którą przeszło CHC, odbija się w zainteresowaniach i tematach badawczych. Poszczególne sekcje specjalizują się w swoich obszarach, wzajemnie się przy tym uzupełniając we wspólnych przedsięwzięciach. Ta wielość zainteresowań pozwala spojrzeć na literaturoznawstwo cyfrowe z perspektywy wielopłaszczyznowej: pytań badawczych, infrastruktury i danych koniecznych do ich realizacji, a także całego otoczenia projektowego przedsięwzięcia. W kolejnych częściach omawiamy te zagadnienia pod kątem infrastruktury badawczej, kompetencji i transformacji pola nauki.

 

3. Cz. I Przemiana gatunków

Prace zebrane w tej części mają jeden wspólny mianownik – ukazują remediację infrastrukturalną tradycyjnych gatunków literaturoznawczych, podkreślając ich narzędziowy charakter we współczesnej praktyce badawczej. Zasoby biograficzne, bibliograficzne czy leksykograficzne, a także edycje naukowe przestają pełnić wyłącznie funkcję nośników informacji, stająs się narzędziami badawczymi. Owa część dobrze też oddaje proces, jaki zaszedł w CHC – odejście od myślenia wyłącznie o treści zasobu i rozpoznanie, że to, co budujemy, jest infrastrukturą humanistyki.

Ten proces dobrze widać na przykładzie wszystkich omawianych tu projektów, które u swego cyfrowego zarania skupiały się mocniej na kwestii remediacji, czyli przeniesienia pewnych gatunków wypowiedzi do środowiska cyfrowego i nowoczesnego przedstawiania treści naukowych. W trakcie prac w zespołach następowała ewolucja myślenia o badawczych zastosowaniach zasobów i szerszych możliwościach. I tak, zainteresowania Nowej Panoramy Literatury Polskiej (NPLP) wykroczyły poza same monografie cyfrowe w stronę naukowych edycji i topografii. Projekty bazodanowe z kolei w dużo większym stopniu zaczęły się skupiać na udostępnianiu danych do badań i dalszym usprawnianiu swych interfejsów użytkownika, co idzie w parze z ogólnym dowartościowaniem kwestii danych badawczych w polskiej nauce. Wszystkie te serwisy traktujemy dziś jako infrastrukturę badawczą, służącą kolejnym projektom i różnym jednostkom literaturoznawczym.

Tym zagadnieniom poświęcony jest tekst Agnieszki Szulińskiej, która przedstawia stan badań w zakresie naukowej edycji cyfrowej i jej wymiaru infrastrukturalnego, omawiając wybrane przykłady. Bartłomiej Szleszyński i Paweł Rams przybliżają zaś zagadnienie monografii cyfrowej, którą definiują jako “rodzaj prezentacji wyników badań, który w założeniu przystosowany jest do funkcjonowania w przestrzeni cyfrowej […] i który w sposób bezstratny nie może zostać przekonwertowany na monografię tradycyjną”. Ten swoisty tryptyk NPLP dopełnia rozdział Konrada Nicińskiego i Agnieszki Zalotyńskiej poświęcony topografiom cyfrowym czyli zagadnieniom mapowania i kartografii w humanistyce cyfrowej. Autorzy tych rozdziałów dzielą się także swym doświadczeniem z tworzenia cyfrowych edycji, monografii i map, toteż każdy rozdział zawiera szereg praktycznych wskazówek przydatnych w pracy z tymi gatunkami wypowiedzi literaturoznawczej.

Remediacji tradycyjnych danych literaturoznawczych poświęcone są trzy pozostałe teksty w tej części. Beata Koper i Tomasz Umerle omawiają przemianę modelu bibliografii od wydawnictwa drukowanego poprzez cyfrową bazę danych po infrastrukturę badawczą, na przykładzie doświadczeń zespołu opracowującego „Polską Bibliografię Literacką”. W podobnym duchu Marlena Sęczek omawia remediację kompendium biobliograficznego, pokazując jak nowe narzędzia zmieniają zarówno pracę twórców i redaktorów, jak i samych użytkowników zasobu. Blok ten wieńczy tekst Patrycji Potoniec i Krzysztofa Opalińskiego poświęcony potencjalnym wykorzystaniom badawczym internetowego Słownika polszczyzny XVI wieku, na który składają się sam słownik, baza źródeł i korpus tekstowy.

Kolejne części tej monografii przynoszą refleksję nad kompetencjami potrzebnymi badaczom i badaczkom do pracy z cyfrowymi zasobami literackimi, a także szerszą refleksję nad konsekwencją przemian infrastrukturalnych dla prac badawczych.

 

4. Cz. II Cyfrowe kompetencje badawcze

Transformacja infrastrukturalna literaturoznawstwa, obejmująca remediację zasobów, gatunków i praktyk ma także wymiar indywidualny czyli zestaw kompetencji niezbędnych każdej osobie, zamierzającej operować na gruncie cyfrowej humanistyki. Wychodzimy tu z założenia, że należy odróżnić humanistykę cyfrową – czyli rozwijanie podejść, metod i infrastruktury do wykorzystania w różnych dyscyplinach – od dyscyplinowych zastosowań metod cyfrowych, czyli wybiórczego korzystania z niektórych technik czy narzędzi w ramach danej dyscypliny, bez konieczności opanowania rozbudowanej wiedzy na temat tych metod. Umożliwianie badaczom i badaczkom danych dyscyplin włączanie tych elementów do własnej praktyki badawczej traktujemy jako jeden z najważniejszych celów stojących przed infrastrukturą badawczą.

Rozdziały tej części monografii zbierają najważniejsze wątki dotyczące cyfrowej praktyki badawczej, jakie wypływają z doświadczenia zespołu. Każde z omówień zawiera zarówno uwagi praktyczne, jak i odsyłacze do zasobów i poradników, przydatnych w cyfrowych badaniach literackich. Dzielimy je na trzy części: kompetencje ogólne, badania tekstowe i analiza danych o kulturze.

Celem tekstu Beaty Koper o praktycznych kompetencjach cyfrowych jest wypełnienie luki w kształceniu uniwersyteckim poprzez przybliżenie cyfrowych metod i technik w badaniach literackich. Punkt wyjścia stanowi problematyka “zwrotu cyfrowego”, czyli wpływu technologii na pole badawcze humanistyki, a także odróżnienie ogólnych badawczych kompetencji cyfrowych od tych typowo literaturoznawczych. Tekst przybliża zasoby, narzędzia i praktyki w odniesieniu do różnych aspektów procesu badawczego jak wyszukiwanie informacji, edycja tekstu, zarządzanie bibliografią, upowszechnianie wyników badań czy praca zespołowa.

Rozdział Anny Mędrzeckiej-Stefańskiej przedstawia główne zagadnienia dotyczące wykorzystania narzędzi przetwarzania języka naturalnego w badaniach literackich. Omówiona w nim jest zarówno geneza statystycznych podejść do literatury, jak i najnowsze metody lingwistyczne stosowane do tekstów literackich. Rozdział całościowo przedstawia proces analityczny – od pozyskania tekstów do badań i stworzenia korpusu, po analizę językową jak stylometria czy modelowanie tematyczne, wraz z ogólnodostępnymi narzędziami przydatnymi na każdym z tych etapów.

Moduł praktyczny dopełnia tekst Macieja Maryla poświęcony analizie danych o kulturze. Rozdział przybliża na wybranych przykładach wykorzystanie metod statystycznych i sieciowych do pracy z literaturoznawczymi danymi badawczymi. W tekście omówione zostają kolejne kroki pozyskiwania, przetwarzania i przechowywania tychże danych, wraz z odnośnikami do szczegółowych opracowań pozwalających rozwinąć kompetencje analityczne.

Zagadnienie tworzenia i pozyskiwania danych literaturoznawczych, które można analizować z wykorzystaniem narzędzi omawianych w tej części monografii, poruszamy w części pierwszej. Wpisaniu tych praktyk badawczy w szerszy kontekst przemian pola badawczego poświęcona jest część trzecia monografii.

 

5. Cz. III Pole badawcze

Część trzecia monografii poświęcona jest przemianom pola badawczego literaturoznawstwa. Przyglądamy się tu systemowym konsekwencjom transformacji infrastrukturalnej, w szczególności zmianie myślenia o kontekście społeczno-technologicznym prowadzonych badań. Sięgamy tu po przykłady i doświadczenia z różnych projektów infrastrukturalnych i sieciujących realizowanych w kontekście krajowym i międzynarodowym.

Rozdział Marty Błaszczyńskiej, Agnieszki Szulińskiej, Marioli Wilczak i Marty Świetlik skupia się na przemianach w myśleniu o odbiorcach i odbiorczyniach badań na kolejnych etapach procesu projektowego. Pierwszy blok zagadnień dotyczy budowania portali naukowych w oparciu o badania użytkowników ze szczególnym uwzględnieniem kwestii metodologicznych. Druga część tekstu omawia metody angażowania użytkowników poprzez testowanie istniejących platform. Rozdział wieńczą zaś trzy studia przypadku z zakresu tworzenia i podtrzymywania różnych społeczności naukowych na przykładzie grup roboczych, laboratorium innowacji OPERAS i “Biuletynu Polonistycznego”.

Tekst o infrastrukturze, autorstwa Macieja Maryla i Tomasza Umerlego, ogniskuje kluczowe wątki tej monografii w zakresie transformacji infrastrukturalnej literaturoznawstwa. Autorzy omawiają koncepcję cyfryzacji literaturoznawczego procesu badawczego z perspektywy międzynarodowych infrastruktur badawczych (DARIAH, CLARIN, OPERAS). W ramach studium przypadku tekst prezentuje prace realizowane w ramach projektu Dariah.lab, które stanowią przykład wykorzystania infrastruktury badawczej DARIAH do rozwoju dyscyplinowej infrastruktury badawczej literaturoznawstwa.

Rozważania o szerokim kontekście badań wieńczy Marty Świetlik i Magdy Wnuk artykuł o rzecznictwie w humanistyce, dotyczący upowszechniania rezultatów badań i szukaniem zastosowania ich wyników w praktyce różnych instytucji. Zagadnienie to ostatnio zyskuje coraz bardziej na znaczeniu w kontekście dyskusji o wpływie badań naukowych. Autorki omawiają strategie i praktyczne działania rzecznicze na przykładzie projektu OPERAS-PL.

Szczegółowe analizy wpływu przemian infrastrukturalnych na literaturoznawstwo znajdują się w części pierwszej. Kwestia kompetencji niezbędnych do prowadzenia badań w nowym kontekście poruszana jest w części drugiej.

 

6. Autorstwo i wkład

Koncepcja merytoryczna i redakcja naukowa: Maciej Maryl, Bartłomiej Szleszyński, Tomasz Umerle, Marta Błaszczyńska
Autorstwo tekstów: Marta Błaszczyńska, Beata Koper, Maciej Maryl, Anna Mędrzecka-Stefańska, Konrad Niciński, Krzysztof Opaliński, Patrycja Potoniec, Paweł Rams, Marlena Sęczek, Bartłomiej Szleszyński, Agnieszka Szulińska, Marta Świetlik, Tomasz Umerle, Mariola Wilczak, Magdalena Wnuk, Agnieszka Zalotyńska
Koncepcja struktury, funkcjonalności i mechaniki kolekcji cyfrowej: Paweł Rams, Bartłomiej Szleszyński, Kinga Kamińska, Anna Mędrzecka-Stefańska
Wprowadzanie treści i ilustracji, linkowanie: Kinga Kamińska, Anna Mędrzecka-Stefańska, Paweł Rams, Agnieszka Zalotyńska
Koordynacja prac cyfrowych: Paweł Rams, Agnieszka Zalotyńska
Koordynacja projektu: Magdalena Wnuk, Marta Świetlik
Oprawa graficzna i przetwarzanie elementów wizualnych: Agnieszka Zalotyńska
Prace programistyczne: Krzysztof Goliński, Maciej Kalczyński
Testy i korekta: Agnieszka Kuniczuk,
Recenzenci: Magdalena Rembowska-Płuciennik, Jan Wieczorek
Finansowanie: Działanie jest częścią projektu „OPERAS-PL: Innowacyjna komunikacja naukowa w humanistyce. Rozwój, ewaluacja, kompetencje”, finansowanego przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa (numer projektu: NdS/551343/2022/2022).
Licencja: Wszystkie teksty i materiały, o ile nie zaznaczono inaczej, dostępne są na licencji CC-BY 4.0.

 

7. Epilog

Ciąg dalszy nastąpi.