V. Powstanie w getcie warszawskim (19.04.1943-12.05.1943)
Przywódcy powstania zdawali sobie doskonale sprawę z tego, że jest ono skazane na klęskę militarną. Ale nie mogli czekać. Nie oni też wybrali datę. Zareagowali na wejście Niemców do getta. W tej walce był heroizm i rozpacz, męstwo i złość, pragnienie zemsty i protest przeciwko obojętności. Pogarda dla Niemców i pogarda dla śmierci. Niezgoda i bunt. Było w tej walce poczucie straszliwej samotność. Chodziło o poruszenie sumienia świata.
Broni mieli bardzo mało. Od Armii Krajowej uzyskali, jak na potrzeby szykującego się do walki getta, niewiele. Zdobywali więc ją wszelkimi możliwymi sposobami po stronie aryjskiej i szmuglowali do getta. Produkowali w podziemnych wytwórniach butelki zapalające, żarówki wypełnione kwasem siarkowym i granaty.
Starannie przygotowali się do walki. ŻOB planował ataki na Niemców z dachów i strychów, ze stanowisk przy oknach domów stojących na skrzyżowaniach głównych ulic: Nalewek i Gęsiej, Nalewek i Muranowskiej oraz Zamenhofa i Miłej. Bazę dla partyzantki miejskiej – walk ulicznych, wypadów i zasadzek – tworzyły podziemne bunkry. Getto było podzielone na trzy sektory, w każdym skoszarowano kilka grup, składających się z kilkunastu bojowców. Pierwszy – to getto centralne (9 oddziałów bojowych); dowódca — Izrael Kanał, drugi – teren szopów Többensa i Schultza (8 oddziałów bojowych); dowódca — początkowo Icchak Cukierman, a po jego wyjściu przed powstaniem na stronę aryjską zastąpiony przez Eliezera Gellera, trzeci – teren szopu szczotkarzy (Świętojerska 34, 5 oddziałów bojowych); dowódca — Marek Edelman. Główny sztab ŻOB, którym kierował Mordechaj Anielewicz, znajdował się w czasie powstania w bunkrze przy ul. Miłej 29, a następnie — w bunkrze na Miłej 18. Główne siły ŻZW znajdowały się na pl. Muranowskim, dowodzone przez Eliyahu Halberszteina, Natana Szultza, Meira Teiblooma, Józefa Goldshabera, Leona Rodala oraz Israela o nieznanym nazwisku. Mniejsze oddziały rozlokowano na terenie szopów szczotkarzy, Többensa i Schultza. Między stojącą w getcie kamienicą przy Muranowskiej 7 i położonym naprzeciwko niej, ale już po stronie aryjskiej, domem przy Muranowskiej 6 wykopano tunel, którym szmuglowano broń i którym część bojowców ŻZW ewakuowała się z getta.
Wkraczające go getta siły SS i policji liczyły początkowo około 850 ludzi. Później formacje niemieckie zostały przez gen. Stroopa znacznie wzmocnione. Do walki rzucono około 5000 ludzi, w tym: 3000 Waffen SS, SD i Policji; 22. i 23. batalion SS Ordnungspolizei (Orpo), saperzy Wehrmachtu, batalion ukraiński (tzw. Trawniki-Männer), litewskie i łotewskie oddziały pomocnicza, a także 367 polskich policjantów granatowych – do utworzenia kordonu wokół murów. Naprzeciw nich stanęli bojowcy ŻOB – ich liczbę szacuje się od minimum dwustu pięćdziesięciu do maksimum pięciuset oraz ŻZW – od stu pięćdziesięciu do dwustu sześćdziesięciu.
Powstanie miało dwie fazy. Pierwsza faza zaczęła się o świcie 19 kwietnia 1943 roku. Wkraczający do getta Niemcy zostali u zbiegu Nalewek i Gęsiej zaskoczeni silnym ogniem. Tu miało miejsce pierwsze starcie z ŻOB. Wycofujący się Niemcy zostawili na ulicy swoich zabitych i rannych. Do drugiego starcia doszło na skrzyżowaniu Zamenhofa i Miłej. Bojowcy obrzucili butelkami zapalającymi dwa niemieckie czołgi. I tym razem Niemcy wycofali się. Po południu tego samego dnia dowodzenie przejął generał SS Jürgen Stroop. Starcia rozgorzały na nowo. ŻOB bronił się u zbiegu Nalewek i Gęsiej, ŻZW na placu Muranowskim. Przez dwa następne dni bój toczył się na terenie szopu szczotkarzy, obejmującym kwartał ulic Świętojerska, Wałowa, Franciszkańska, Bonifraterska, a także na pl. Muranowskim, Miłej, Franciszkańskiej, Sapieżyńskiej. Doszło też do zbrojnych potyczek w rejonie szopów Többensa i Schultza, w okolicach Leszna i Żelaznej oraz Smoczej. Ta faza walk ulicznych kończy się 24 kwietnia, kiedy Niemcy zaczynają systematycznie podpalać i burzyć getto. Bojowcy schodzą pod ziemię, do bunkrów, gdzie od samego początku gromadzi się ludność cywilna. Rozpoczyna się druga faza powstania – epizodyczne starcia zbrojne, wyszukiwanie i niszczenie bunkrów, wypalanie kolejnych połaci getta. 8 maja Niemcy odkrywają bunkier na Miłej 18. Bojowcy popełniają zbiorowe samobójstwo, jednak kilkorgu udaje się ukryć i wydostać niestrzeżonym wyjściem. Następnego dnia do getta dociera Symcha Ratajzer („Kazik”), który przy pomocy Polaków z GL zorganizował ewakuację bojowców, którym udało się przeżyć w płonącym getcie i do których zdołał dotrzeć. Wychodzą kanałami na stronę aryjską.
Polskie podziemie zbrojne przeprowadziło, jak szacują historycy, 11 bojowych akcji solidarnościowych. Największa i najważniejsza miała miejsce już 19 kwietnia wieczorem. Grupa żołnierzy AK, pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego („Chwackiego”), podjęła próbę przebicia muru getta od strony ul. Bonifraterskiej. Siły niemieckie były jednak w tym rejonie większe niż się spodziewano. Minę, która miała rozerwać mur, zdetonowano daleko od celu. Nastąpiła chaotyczna wymiana ognia, w której zginęło dwóch żołnierzy AK, kilku zostało rannych. Zabito granatowego policjanta, a według niektórych relacji również kilku Niemców.
Dnia 16 maja o godz. 20.15 Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem. Był to symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim. Dokonała się ostateczna zagłada ulic, domów i ludzi. Getto zostało obrócone w morze gruzów i zgliszczy, pod którymi tliło się jeszcze przez długi czas ukryte w bunkrach życie.
MIEJSCA:
– Belwederska 27, – Bonifraterska, – róg ulic Bonifraterska/Franciszkańska, – Dzika 3, – Franciszkańska, – Franciszkańska 20,
– Franciszkańska 22, – Franciszkańska 30, – róg ulic Gęsia/Zamenhofa (wacha), – Igańska (poza gettem), – Igańska 7, – Królewska,
– Leszno, – Leszno 53/55/Ogrodowa 14 (Sądy Grodzkie), – Leszno 56, – Leszno 72, – Leszno 74 (Szop Toebbensa, tzw. Mały Toebbens), – Leszno 76 (szop Schultza), – róg ulic Leszno/Karmelicka, – Miła 18, – Trasa: Miła 37 – Miła 7, – Muranowska, – Nalewki, – Nalewki 28-38 (szop Brauera), – Nalewki 32, – róg ulic Nalewki/Gęsia, – Niska, – Nowolipie 64, – Nowolipie 67, – Nowolipie 72, – Nowolipki 41, – Ogrodowa 29, – Ogrodowa 51 (filia szopu Schultza), – Okopowa, – Plac Grzybowski, – Plac Krasińskich, – Plac Krasińskich/Świętojerska, – Plac Muranowski, – Plac Teatralny, – Plac Za Żelazną Bramą, – róg ulic Prosta/Twarda, – Przebieg, – Stawki 6, – Szustra (poza gettem), – Świętojerska, – Świętojerska 28, – róg ulic Świętojerska 32/34 /Franciszkańska (szop szczotkarzy), – Świętojerska 34/Wałowa 6 (szop szczotkarzy), – Targówek (poza Warszawą), – Umschlagplatz, – Wałowa, – Wronia, – Zamenhofa, – Zamenhofa 19 (Gmina Żydowska), – róg ulic Zamenhofa/Miła,
OBSZARY:
– Obszar: Getto Centralne (Gęsia/Franciszkańska/Bonifraterska/Muranowska/Pokorna/Stawki/Smocza),
TRASY:
– Trasa: Franciszkańska – Nalewki – Gęsia – Smocza – Nowolipie – Żelazna – róg ulic Prosta/Twarda, – Trasa: Krochmalna – Belwederska 27, – Trasa: Krochmalna – Chałubińskiego – Plac Unii Lubelskiej – Belwederska 27 , – Trasa: Miła 37 – Miła 7, – Trasa: Plac Muranowski – Muranowska – Zamenhofa,
