II.A. Od listopada 1940 do maja 1941 roku
Granice getta stały się granicami życia i śmierci. Biegły wzdłuż linii kamienic, rozdzielały sąsiadujące ze sobą posesje, odcinały chodniki od ulic, przegradzały ulice na pół. Rozbijały dotychczasową, oswojoną już, topografię miasta. Mur tworzył nowy, obcy i wrogi porządek przestrzeni. Miała ona teraz charakter opresyjny i traumatyczny. Świat za murami był tuż, na wyciągnięcie ręki. Ale z fizyczną bliskością obu światów drastycznie kontrastowała dzieląca je przepaść. Pokonanie odległości kilku kroków między jedną a drugą stroną ulicy przedzieloną murem było zabronione pod karą śmierci. Odczuwanie przestrzeni musiało więc ulec przewartościowaniu.
W styczniu 1941 ludność getta liczyła ok. 400 tys. mieszkańców. Emblematycznym obrazem getta był tłok i zgiełk na ulicach, oraz leżące na chodnikach czy w bramach zwłoki, nieraz przykryte papierem czy gazetami. Wobec tak ogromnego przeludnienia getta jednym z ważniejszych zadań Służby Porządkowej było kierowanie pieszym ruchem ulicznym. Do najbardziej newralgicznych pod tym względem punktów w getcie należała ulica Karmelicka oraz skrzyżowanie Chłodnej i Żelaznej.
Otoczona murami dzielnica zamknięta stała się swoistym mikroświatem, wewnętrznie zróżnicowanym i rozwarstwionym społecznie. Ulice getta miały swoją hierarchię. Ringelblum jeszcze w grudniu 1940 r. wskazywał na trzy rejony: „Arystokraci – Leszno, Elektoralna, Chłodna; mechesi – Sienna; parchy – reszta”. Hersz Wasser w tym samym czasie zanotował w swoim dzienniku identyczne rozróżnienie: „1. Wielka, Sienna – „mechesi”; 2. Leszno, Solna – elita i prominenci i 3. Zamenhofa, Muranowska – parchy”. Stanisław Gombiński odtwarzał – metodą porównań do Warszawy „aryjskiej” – swoistą hierarchię gettowych ulic: „Ulice getta znają swe hierarchie: Sienna – to Aleje Ujazdowskie, kilka drzew dodaje uroku, ładne domy, czysto. Grzybowska – to Pl. Teatralny, centrala władz, Leszno – to Marszałkowska z jej ruchem, handlem i gwarem. Reszta ulic nie zezwala na porównanie. Wołyńska i Stawki – to Wołyńska i Stawki. Tu słońce cofa się przerażone. Widzi ludzi jak widma, widzi dzieci podobne do mar”.
W listopadzie 1940 roku uruchomiono trzy linie tramwajowe przeznaczone tylko dla Żydów. Tarcze z numerami: „15”, „28” i „29” pomalowane były na żółto. W lutym 1941 trzy specjalne linie żydowskie zlikwidowano i na ich miejsce ruszył tramwaj zaopatrzony w tarczę z niebiesko-białą gwiazdą Dawida. Była to nowa linia, stworzona wyłącznie na potrzeby getta. Kursował początkowo od placu Muranowskiego, przez Muranowską, Zamenhofa, Dzielną, Karmelicką Leszno, Żelazną do skrzyżowania z Chłodną.
Żydzi na różne sposoby próbowali przetrwać. Różnorodne sposoby przetrwania to właśnie dzieje żydowskiego oporu, przybierającego wielorakie formy. W świecie, którym praktycznie wszystko jest zabronione, w którym Żydowi zabroniono żyć, już sama decyzja, by przetrwać – jest aktem oporu. W sferze materialnej było to zdobywanie jedzenia i środków do życia, a więc szmugiel, handel uliczny, ale także wytwórczość, usługi, przemysł gettowy. W sferze duchowej – konspiracyjne życie religijne, edukacja, działalność polityczna, ale także rozrywka i kultura: koncerty, recitale, spektakle teatralne.
Działalność samopomocowa w getcie koncentrowała się wokół trzech wielkich wyzwań: głodu, napływu uchodźców oraz tragicznego losu dzieci. Pomoc żywnościową w getcie niesiono przede wszystkim poprzez sieć różnego rodzaju kuchni społecznych oraz organizując dożywianie w ramach akcji pomocy sąsiedzkiej prowadzonej przez Komitety Domowe. Do zamkniętego już getta wciąż napływali Żydzi wysiedlani z gett prowincjonalnych, a wiosną 1942 roku także z III Rzeszy. Wobec katastrofalnej sytuacji mieszkaniowej, problem ulokowania dziesiątków tysięcy ludzi napływających za mury był nie do rozwiązania. Na potrzeby przesiedleńców adaptowano najróżniejsze pomieszczenia zwane punktami dla uchodźców, których mieszkańcy masowo wywierali. Najtragiczniejszy był los dzieci. W getcie było ok. 30 sierocińców i internatów, w tym Domu Sierot Janusza Korczaka, przeniesiony z macierzystej siedziby na Krochmalnej za mury, najpierw na Chłodną 33, potem na Sienną 16. Pomimo nadludzkich wysiłków rzesz wychowawców, świetliczanek, działaczy społecznych – dzieci ginęły.
W listopadzie 1940 roku powstał konspiracyjny ośrodek archiwalno-dokumentacyjny, działający pod kierunkiem Emanuela Ringelbluma. Przyjął on nazwę „Oneg Szabat” – „Radość Soboty”. Zbiór liczy blisko 30 tysięcy kart różnego typu dokumentów, świadectw, relacji, druków i zdjęć, gromadzonych, opracowywanych i chronionych z narażeniem życia. Kolekcja archiwalna, tworzona według ścisłych zasad metodologicznych przez zespół fachowców-dokumentalistów oraz przez ludzi nauki, literatury, kultury, społeczników, nie ma sobie równych w Europie. W żadnym bowiem skupisku żydowskim egzystującym pod niemieckim terrorem nie podjęto inicjatywy na tak wielką skalę. Archiwum ukryto w piwnicach kamienicy przy ul. Nowolipki 68. Pierwszą część umieszczono w dziesięciu metalowych pudłach i zakopano 3 sierpnia 1942, część drugą w dwóch bańkach na mleko złożono w tej samej kryjówce pod koniec lutego 1943 roku. Obie części wydobyto po wojnie spod zwału gruzów: pierwszą – 18 września 1946 roku, drugą – 1 grudnia 1950 roku.
Na rozkaz władz niemieckich Judenrat utworzył Żydowską Służbę Porządkową (SP), zwaną powszechnie policją żydowską. Do czasu zamknięcia getta zwerbowano około 1700 funkcjonariuszy. Komendantem był Józef Andrzej Szeryński (Szynkman) przed wojną pułkownik Policji Polskiej. Do obowiązków policji żydowskiej należało przede wszystkim patrolowanie granic getta oraz pilnowanie porządku na ulicach. Przychylny początkowo stosunek do SP zmienił się, kiedy wiosną 1941 roku policjanci wzięli udział w brutalnych łapankach mieszkańców getta, uchylających się od przymusowych wyjazdów do obozów pracy.
Wydział Umsiedlung sprawował cywilny nadzór nad gettem do połowy marca 1941 roku, kiedy to został rozwiązany, zaś kontrolę nad Żydami Warszawy przejął nowo utworzony urząd komisarza żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. Stanowisko to 15 maja 1941 objął Heinz Auerswald.
MIEJSCA:
– Bagno, – Bagno 2, – Biała, – Chłodna, – Chłodna 15, – Chłodna 25 (Nordwache), – Chłodna 33, – róg ulic Ciepła/Grzybowska,
– Ciepła/Hale Mirowskie, – Długa 38/40 (Arbeitsamt), – Dworska 17 (szpital starozakonnych na Czystem), – Dzielna 1 (teatr „Eldorado”),
– Elektoralna 12 (ruiny kościoła św. Ducha – oddział szpitala na Czystem – dezynfekcja/apteka), – Elektoralna 28, – róg ulic Elektoralna/Chłodna, – Gęsia 4, – Gęsia 22/24 (Areszt Centralny, tzw. Gęsiówka), – Gęsia 27, – Gęsia 42, – Graniczna, – Grochów (poza gettem), – Grzybowska, – Grzybowska 11, – Grzybowska 23 (zakład pogrzebowy Wittenberga), – Grzybowska 24 (zakład pogrzebowy Pinkierta i Izaksona), – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Grzybowska 48, – Hale Mirowskie, – Karmelicka, – Kawęczyńska (poza gettem), – Koźla, – Krochmalna 59, – Królewska 23 (Urząd Transferu), – Leszno, – Leszno 7, – Leszno 13 (Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją), – Leszno 32 (kościół Narodzenia NMP), – Leszno 40, – Leszno 53/55/Ogrodowa 14 (Sądy Grodzkie), – Leszno 70 – 78, – Leszno 84/ Żelazna 95 (Batalion Pracy), – róg ulic Leszno/Żelazna (wacha), – Marszałkowska, – Miła, – Miła 59, – Mirowska, – Mokotowska 14, – Muranowska, – Muranowska 6, – Nalewki, – Nowolipie, – Nowy Świat (poza gettem), – Obrońców 27 (poza gettem), – Ogrodowa 5, – Ogrodowa 15, – Ogrodowa 17, – Ogród Saski (poza gettem), – Okopowa, – Okopowa 49/51 (cmentarz żydowski), – Pańska, – Piaseczno (poza Warszawą), – Plac Grzybowski, – Plac Grzybowski 3/5 (plebania kościoła Wszystkich Świętych), – Plac Teatralny, – Powązki, – Praga (poza gettem), – Prosta, – Prosta 12, – róg ulic Przebieg/Bonifraterska, – Senatorska, – Senatorska 29 (dawna galeria Luxenburga), – Sienna, – Sienna 16, – Sienna 41, – róg ulic Sienna/Sosnowa, – róg ulic Sienna/Żelazna, – Smocza 22, – Solna, – Śliska, – Śliska 51/Sienna 60 (szpital dziecięcy Behrsonów i Baumanów), – Śliska 52, – Świętojerska 28-32-34, – Tłomackie 3, – Tłomackie 3/5 (Alejnhilf, ŻSS, Głowna Biblioteka Judaistyczna), – Tłomackie 4, – róg ulic Tłomackie/Bielańska, – Tłomackie/Bielańska, – Tłomackie/Leszno (brama getta), – Twarda, – Twarda 6, – Twarda 15, – Umschlagplatz, – Widok 25, – Wielka, – Wierzbowa 1 (Pałac Bruhla), – Wołyńska 21, – Zamenhofa, – Zielna, – Zimna, – Złota (poza gettem), – Żelazna, – Żelazna 68, – Żelazna 78, – Żelazna 86/88 / Leszno 80/82 (szpital), – Żoliborz (poza gettem),
OBSZARY:
– Obszar: Leszno/Elektoralna/Chłodna, – Obszar: Leszno/Wronia, – Obszar: Małe Getto, – Obszar: Sienna/Sosnowa, – Obszar: Sienna/Złota, – Obszar: Solna/Ciepła,
TRASY:
– Trasa: Chłodna – Chodna 29 – Krochmalna, – Trasa: Elektoralna – Chłodna – Hale Mirowskie, – Trasa: Leszno 1 – Karmelicka – Gęsia (wacha) – Okopowa – Okopowa 49/51 cmentarz żydowski, – Trasa: Ogrodowa 5 – Żelazna 68 – Ogrodowa 5, – Trasa: Piaseczno – Getto, – Trasa: Śliska 52 – Miła,
