III. Wielka Akcja Likwidacyjna (22.07 — 21.09.1942)
III.A. Od początku Wielkiej Akcji Likwidacyjnej do początku Kotła na Miłej (22.07.1942-6.09.1942)
22 lipca 1942 Niemcy rozpoczęli akcję wywożenia Żydów z warszawskiego getta do komór gazowych Treblinki. 23 lipca prezes Judenratu Adam Czerniaków popełnił samobójstwo. Tego dnia zaczął funkcjonować ośrodek zagłady w Treblince. Według rozlepionego na murach obwieszczenia było to „przesiedlenie na Wschód”, z którego zwolnieni mieli być m.in. Żydzi zatrudnieni w warsztatach działających w getcie (tzw. szopach), produkujących na potrzeby Wehrmachtu. Praca w szopie pozwalała mieć (złudną) nadzieję na ratunek. Ci, którzy mieli taką możliwość, starali się przedostać na stronę aryjską. Ratunkiem przed wywiezieniem, często skutecznym, była dobra kryjówka. Udawały się też niektórym ucieczki z samego Umschlagplatzu, dzięki ogromnym łapówkom. Kiedy pociąg ruszał z bocznicy kolejowej, pozostawała już tylko jedna droga – skok z wagonu. Wielu śmiałków ginęło od kul strażników, wielu pod kołami, inni leżeli ranni przy torach, czekając na śmierć. Ale byli tacy, których ucieczka z wagonu jadącego do Treblinki kończyła się powodzeniem. Radykalnie zmienił się wygląd getta. Hałaśliwe i zatłoczone dotychczas ulice, pełne przechodniów, handlarzy, żebraków, umierających z głodu, stały się martwe i puste. Sunęły nimi kolumny Żydów gnanych na Umschlagplatz. Jedyne, co po nich zostawało, to porzucone na ulicach rzeczy: tobołki, węzełki, walizki, sprzęty domowego użytku. Zmieniła się całkowicie atmosfera w getcie. Skończyła się codzienna krzątanina uwięzionych za murami, zabiegających o przetrwanie. Skończyła się pozorna stabilizacja – masowe wywózki wzbudzały grozę, lęk przed nieznanym i – u niektórych – przeczucie Zagłady.
28 lipca organizacje młodzieżowe zawiązały Żydowską Organizację Bojową – zalążek przyszłej ŻOB. Około 10 sierpnia do getta warszawskiego dotarł Dawid Nowodworski — pierwszy uciekinier z Treblinki.W połowie sierpnia nastąpiła likwidacja „małego getta” (na południe od ul. Chłodnej), a siedziba Judenratu przeniesiona została z ul. Grzybowskiej 26 na Zamenhofa 19.
Czarną kartę podczas akcji wysiedleńczej zapisała policja żydowska, stając się bezpośrednim wykonawcą niemieckich rozkazów i biorąc — szczególnie w pierwszym okresie — czynny udział w wyłapywaniu, tropieniu i selekcji mieszkańców getta, doprowadzaniu ich na Umschlagplatz i ładowaniu do wagonów.
III.B. „Kocioł na Miłej” (6-12.09.1942)
„Kocioł na Miłej” (albo „kocioł na Niskiej” lub „kocioł”) – tak określano gigantyczną selekcję wszystkich pozostałych przy życiu mieszkańców getta, która odbyła się między 6 a 12 września 1942 roku. 6 września nad ranem Judenrat na polecenie Niemców rozplakatował obwieszczenie, że do godziny 10 rano, „wszyscy bez wyjątku żydzi” mają bezzwłocznie „zgromadzić się celem rejestracji” na obszarze ograniczonym ulicami: Smoczą, Gęsią, Zamenhofa, Szczęśliwą i Placem Parysowskim. Opuszczone mieszkania maja pozostać otwarte. „Kto nie zastosuje się do tego zarządzenia – głosiło obwieszczenie – zostanie rozstrzelany”. W centrum powiększonego w ten sposób do gigantycznych rozmiarów Umschlagplatzu znalazła się ulica Miła. Ze wszystkich zakątków getta tłum sunął ku wyznaczonemu miejscu. Panował tam nieopisany tłok. Nie starczało mieszkań, pomieszczeń sklepowych, podwórek, żeby wszystkich pomieścić.
Pracujących, którym pozwolono jeszcze żyć, oddzielono od niepracujących, który mieli być „wysiedleni”. Przedsiębiorstwom w getcie wyznaczono ścisły limity zatrudnienia. Wszystkim zaliczonym do pracujących przydzielono „numerki na życie”. Pozwolono rozdzielić 32 tysiące numerków. Pięć razy mniej niż znajdujących się za murami Żydów. Ci, którym rozkazano przydzielić numerki, decydowali o tym, kto ma żyć i kto ma umrzeć. Szczęśliwcy, którzy dostali numerki, mogli zostać i pracować, reszta (ok. 50 tysięcy) została wywieziona do Treblinki.
III.C. Ostatni etap Wielkiej Akcji Likwidacyjnej (12.09.1942-21.09.1942)
„Kocioł na Miłej” był ostatnim akordem Wielkiej Akcji Likwidacyjnej. Pejzaż getta radykalnie się zmienił. Ludzie stłoczeni w szopach i przydzielonych domach wciąż oczekiwali kolejnych blokad i wywózek. Ulice ziały pustką. Nieznana kobieta pracująca w szopie OBW zanotowała w swojej relacji przechowanej w Archiwum Ringelbluma niezwykły obraz tego czasu. Kobieta opisuje tłumy ludzi ciągnące ulicą Smoczą w czasie „kotła” i tę samą — pustą już — ulice parę dni później. Wzdłuż krawężnika ulicy Smoczej ustawione są krzesła. „Opustoszałe do dziś ulice roją się od ludzi. (…) Smoczą, Nowolipkami, Zamenhofa cisną formalne zastępy ludzi. Widok przerażający. Na mnie najokropniejsze wrażenie robiły toboły, tłumoki, bety, graty. Ludzie są jeszcze tak pełni wiary, że może jednak. A na Smoczej nowy zgoła widok. Po obu stronach ulicy kierują ruchem i pilnują — żyd[owscy] policjanci wygodnie rozparci na krzesłach. Krzesła te przez długie tygodnie jak niemi świadkowie znaczyły drogę warszawskich Żydów na tzw. duży Umschlag.”
Poniedziałek 21 września 1942 roku — święto Jom Kippur. — był ostatnim dniem Wielkiej Akcji Likwidacyjnej. Niemcy załatwili się wtedy z policją żydowską. Zredukowano jej szeregi z 2400 do 380 osób. Zablokowano domy przy Ostrowskiej i Wołyńskiej, w których skoszarowani byli policjanci z rodzinami, wywleczono ich na ulicę i pognano na Umschlagplatz. W tym dniu w szopie OBW zjawił się uciekinier z Treblinki Jakub Krzepicki. Jego obszerną relację dla Archiwum Ringelbluma spisze później Rachela Auerbach.
Wielka Akcja Likwidacyjna była punktem kulminacyjnym w dotychczasowej historii getta warszawskiego. Okres eksterminacji pośredniej (głód, epidemie, straszliwe warunki bytowe) przeszedł w fazę eksterminacji bezpośredniej. Po zakończeniu Wielkiej Akcji Likwidacyjnej getto warszawskie opustoszało. Wywieziono i zabito ok. 300 tys. Żydów (ok. 80% mieszkańców getta).
MIEJSCA (etap III – ogólnie):
– Aleja Szucha 23, – Aleja Szucha 25 (Gestapo), – Bielańska, – Chłodna 33, – róg ulic Chłodna/Żelazna (wacha), – Chocimska 24 (Państwowy Zakład Higieny – poza-gettem), – Ciepła, – Ciepła 20, – róg ulic Ciepła/Grzybowska, – Długa 27, – Dworzec Główny, – Dzielna 2, – Dzielna 4, – Dzielna 17, – Dzielna 25, – Dzielna 67, – Elektoralna, – Elektoralna 6, – Franciszkańska (numery parzyste do Bonifraterskiej), – Gęsia 22/24 (Areszt Centralny, tzw. Gęsiówka), – róg ulic Gęsia/Zamenhofa (wacha), – Grzybowska, – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – róg ulic Grzybowska/Ciepła (bazar), – Karmelicka, – Karmelicka 1, – Karmelicka 6, – Karmelicka 29 (szkoła CISzO), – Krochmalna 92, – Leszno, – Leszno 1, – Leszno 2, – Leszno 2 (biuro „Centosu”), – Leszno 5, – Leszno 7, – Leszno 53/55/Ogrodowa 14 (Sądy Grodzkie), – Leszno 58, – Leszno 76 (szop Schultza), – Leszno 78 (szop trykotarski Schultza), – Leszno (między Żelazną a Nowolipiem), – róg ulic Leszno/Żelazna (wacha), – Lubeckiego, – Mylna, – Mylna 11, – Mylna 18, – Nalewki, – Nalewki 9, – Nalewki 10, – Nalewki 28-38 (szop Brauera), – Nowolipie, – Nowolipie 10-12, – Nowolipie 40 (szop Schultza), – Nowolipie 58, – Nowolipie (odcinek m. Zamenhofa a Karmelicką), – Nowolipki 22, – Nowolipki 29, – Okęcie (poza Warszawą), – Okopowa 49/51 (cmentarz żydowski), – Pawia 2-20, – Pawia 14, – Pawia (numery parzyste od Zamenhofa do Lubeckiego), – Plac Muranowski, – Prosta 14 (szop Toebbensa, tzw. „Duży Toebbens), – Przejazd, – Przejazd 9, – Przejazd 11, – Rymarska, – Sienna, – Sienna 16, – Sienna 16/Śliska 9, – Smocza, – Sosnowa, – Staw Czerniakowski, – Śliska 51/Sienna 60 (szpital dziecięcy Behrsonów i Baumanów), – Tłomackie, – Tłomackie 3/5 (Alejnhilf, ŻSS, Głowna Biblioteka Judaistyczna), – Tłomackie 5, – Umschlagplatz, – Zamenhofa 13, – Zamenhofa 19 (Gmina Żydowska), – Złota (poza gettem), – Żelazna, – Żelazna 86/88 / Leszno 80/82 (szpital), – Żelazna 103 (sztab SS), – Żelazna 105 (szop Curta Rohricha),
OBSZARY:
– Obszar: Getto, – Obszar: Małe Getto,
TRASY:
– Trasa: Elektoralna 12 (apteka) – Umschlagplatz, – Trasa: Karmelicka 6 – Ogrodowa – Kurza, – Trasa: Leszno – Karmelicka – Pawiak, – Trasa: Okopowa – Kercelak, – Trasa: Prosta 14 (szop Toebbensa) – Zamenhofa – Umschlagplatz, – Trasa: Wolność – Nowolipie, – Trasa: Wołyńska 3 – Gęsia 25, – Trasa: Zamenhofa – Umschlagplatz, – Trasa: Zamenhofa 32 – Nowolipki – Karmelicka – Leszno 80, – Trasa: Żelazna – Leszno – Karmelicka – Dzielna – Zamenhofa – Gęsia – Nalewki – Muranowska – Gęsia – Smocza – Nowolipie, – Trasa (omnibusów – „kohnhellerek”): Żelazna – Leszno – Karmelicka – Dzielna – Zamenhofa – Gęsia – Nalewki – Muranowska – Gęsia – Smocza – Nowolipie – Żelazna – Leszno,
