II.B. Od maja do grudnia 1941 roku
Od kwietnia 1941 roku do przełomu 1941/42 szerzyła się w getcie fala epidemii tyfusu, związana z katastrofalnymi warunkami bytowymi oraz ze wzmożonym napływem uchodźców do getta. Przeludnione punkty dla uchodźców czy rejony najstraszniejszej gettowej nędzy, tłok na ulicach, brak środków czystości — to wszystko przyczyniało się do rozwoju wszawicy. Liczba zachorowań zaczęła gwałtownie rosnąć od kwietnia 1941 r. W sierpniu zmarło ok. 5600 osób, w tym blisko 3500 zgonów to potwierdzone przypadki tyfusu. Epidemia osiągnęła punkt kulminacyjny. „Obok głodu tyfus stał się najdonioślejszym zagadnieniem zaprzątającym uwagę całego społeczeństwa żydowskiego – zapisywał wówczas Ringelblum. – Obecnie jest to najbardziej paląca sprawa. Krzywa [epidemii] tyfusu wciąż idzie w górę. I tak na przykład teraz, w połowie sierpnia [1941 r.] , jest 6 000 – 7 000 chorujących na tyfus w mieszkaniach i około 900 w szpitalach”. W tym czasie prezes Judenratu powołuje Radę Zdrowia, mającą wypracować koncepcję zwalczania epidemii i koordynować działania. Na jej czele staje prof. Ludwik Hirszfeld. Na przełomie 1941 i 1942 r. fala epidemii zaczęła stopniowo opadać.
Latem 1941 roku liczba Żydów zamkniętych w getcie sięgała do 460 tys. Jest to okres największego zagęszczenia. Między majem a wrześniem 1941 roku przypada szczyt działalności kuchni ludowych, które wydają ok. 120 tys. „zup” dziennie.
Z początkiem lipca 1941 roku wyruszyły na ulice getta omnibusy, należące do koncesjonowanego przez Niemców „Towarzystwa Komunikacji Omnibusowej” Kona i Hellera. „Na wysokiej silnej platformie, ustawiono nadwozie z oknami, pomalowane na kolor żółty i niebieski, od tyłu ze schodkami i poręczami i wewnątrz ustawionymi po bokach ławkami. Konduktor, ubrany w opaskę ciemno-fioletową oraz maciejówkę na głowie z fioletowym otokiem, sprzedawał bilety, a zamiast motorniczego – parę koni stępa idących – poganiał biczyskiem – woźnica” – pisał Henryk Bryskier. Pierwsza linia omnibusowa obsługiwała początkowo tylko południową część getta, od skrzyżowania Śliska – Wielka do skrzyżowania Ogrodowa – Żelazna. Od lutego 1942 funkcjonowały już dwie linie – jedna w dużym, druga w małym getcie.
W sierpniu 1941 roku komisarz Auerswald poinformował Czerniakowa o projekcie zmiany granic getta, polegającym na odcięciu od niego części południowej między Chłodną a Sienną, czyli tzw. „małego getta”. Nowe granice miały teraz przebiegać wzdłuż ulic, a nie jak dotąd między posesjami. Druga połowa września stała pod znakiem paniki spowodowanej niebezpieczeństwem likwidacji „małego getta” oraz walki Judenratu o jego zachowanie. Wreszcie w październiku zapadła decyzje o poważnych zmianach granic getta: odpadają m.in. tereny na zachód od Żelaznej i na wschód od Bonifraterskiej, oraz południowa strona Siennej, przyłączone zostają m.in. domy na Chłodnej i Wolność. Na skutek planowanych zmian granic ulice Bonifraterska, Okopowa i Chłodna mają być w całości „aryjskie”, a Chłodna stać się ma ulicą tranzytową, rozdzielającą getto na dwie części: południową, czyli „małe getto” oraz północną, czyli „duże getto”. Ostateczny termin przesiedleń i wymiany ludności wyznaczono na grudzień 1941 roku.
15 października 1941 roku generalny gubernator Frank wydał rozporządzenie zabraniające Żydom pod groźbą kary śmierci opuszczania wyznaczonych im dzielnic mieszkaniowych. 10 listopada tego roku ukazało się rozporządzenie gubernatora dystryktu warszawskiego Fischera o karze śmierci za samowolne opuszczenie getta, śmiercią karane miały być osoby udzielające Żydom pomocy. W ślad za tym w Areszcie Centralnym przy ul. Gęsiej (więzienie dla Żydów na terenie dzielnicy zamkniętej) 17 listopada rozstrzelano 6 Żydówek i 2 Żydów za przekroczenie granic getta, a 15 grudnia rozstrzelano tam 15 Żydów za to samo „przestępstwo”.
Jesienią 1941 roku do getta warszawskiego zaczęły napływać pierwsze zwiastuny Zagłady. Uciekinierzy z Litwy i kurierzy żydowskich organizacji młodzieżowych przynosili wieści o pogromach i masowych egzekucjach na wschodnich terenach Polski, przede wszystkim w podwileńskich Ponarach. 7 grudnia zaczął działać ośrodek zagłady w Chełmie nad Nerem. Na początku grudnia wojska niemieckie zostały zatrzymane pod Moskwą, a Armia Czerwona rozpoczęła kontrofensywę. Niemcy nie byli przygotowani do ostrej rosyjskiej zimy. Komisarz getta Auerswald wydał zarządzenie nakazujące Żydom oddanie wszystkich futer oraz płaszczy, okryć i kołnierzy futrzanych do 28 grudnia. Opieszałym grozi kara śmierci.
MIEJSCA:
– Aleja Szucha 23, – Aleja Szucha 25 (siedziba Gestapo), – Ceglana (szpital), – Chłodna, – Chłodna 10, – Chłodna 16, – Chłodna 20, – Chłodna 33, – Chłodna 78, – Chłodna – kładka, – róg ulic Chłodna/Żelazna (wacha), – Chocimska 24 (Państwowy Zakład Higieny – poza-gettem), – Długa 38/40 (Arbeitsamt), – Dworzec Główny, – Dworska 17 (szpital starozakonnych na Czystem), – Dzielna 39, – róg ulic Dzielna/Karmelicka, – Elektoralna, – Elektoralna 4, – Elektoralna 7, – Elektoralna 11 (mieszkanie Adama Czerniakowa), – Elektoralna 12 (ruiny kościoła św. Ducha – oddział szpitala na Czystem – dezynfekcja/apteka), – Elektoralna 26, – Gliniana, – Gęsia 22/24 (Areszt Centralny, tzw. Gęsiówka), – Grzybowska, – Grzybowska 24 (zakład pogrzebowy Pinkierta i Izaksona), – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Grzybowska 27, – Karmelicka, – Karmelicka 15, – Komitetowa, – Krochmalna 14/16/18, – Krochmalna 32 (poczta, komenda Służby Porządkowej), – Królewska 23 (Urząd Transferu), – Leszno, – Leszno 2, – Leszno 3, – Leszno 12 (Zakład Zaopatrywania), – Leszno 13, – Leszno 13 (Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją), – Leszno 15 (kawiarnia „Pod Fontanną”), – Leszno 16 (kościół Augsbursko-Ewangelicki), – Leszno 32 (kościół Narodzenia NMP), – Leszno 35 (kino „Femina”), – Leszno 42 (bazar), – róg ulic Leszno/Żelazna (wacha), – róg ulic Miła/Karmelicka (mieszkanie Jehudy Zyskinda), – Most Poniatowskiego (poza gettem), – Muranowska, – Muranowska 6, – Nalewki, – Nalewki 13, – Nowolipie, – Nowolipie 7 (lokal C.K. Bundu i siedziba „Folkscajtung), – Nowolipie 36 lub 38, – Nowolipie 72 (teatr „Nowy Azazel”), – Nowolipki 10, – Nowolipki 48/50 (kościół św. Augustyna), – Nowolipki 52, – Nowolipki 67, – Ogród Krasińskich, – Okęcie (poza Warszawą), – Okopowa, – Okopowa 49/51 (cmentarz żydowski), – Orla 6, – Orla (numery parzyste) – Otwock, Reymonta 55 (sanatorium towarzystwa „Brijus”), – Plac Bankowy, – Plac Grzybowski, – Plac Grzybowski 3/5 (plebania kościoła Wszystkich Świętych), – Plac Piłsudskiego (Hitlerplatz), – Plac Trzech Krzyży 23, – Plac Za Żelazną Bramą, – Prosta, – Prosta 14 (szop Toebbensa, tzw. „Duży Toebbens), – Przeskok, – Rymarska 12 („Melody Place”), – Rynkowa 3, – Rynkowa 11, – Sienna, – Sienna (numery nieparzyste), – Sienna 16, – Sienna 16/Śliska 9, – Sienna 41, – Sienna 42, – Sienna 44, – róg ulic Sienna/Sosnowa, – róg ulic Sienna/Żelazna, – Smocza, – Stanisławów (poza Warszawą), – Spokojna 15 (Miejskie Zakłady Sanitarne – łaźnia), – Stawki, – Śliska, – Śliska 51/Sienna 60 (szpital dziecięcy Behrsonów i Baumanów), – Tłomackie 3/5 (Alejnhilf, ŻSS, Głowna Biblioteka Judaistyczna), – Tłomackie 5, – Tłomackie 11, – Tłomackie 13, – Tłomackie 7 (Wielka Synagoga), – Umschlagplatz, – Wołyńska 21, – Żelazna, – Żelazna 86/88 / Leszno 80/82 (szpital),
TRASY:
– Trasa: Aleja Szucha 25 – Marszałkowska – Plac Zbawiciela – Koszykowa – Nowogrodzka – Żelazna – Łucka – Leszno – Orla, – Trasa: Chłodna – Leszno 2 (Centos) – róg Chłodna/Żelazna (Wacha) – Chłodna – Hale Mirowskie – Marszałkowska – Aleje Jerozolimskie – Most Poniatowskiego, – Trasa: Hale Mirowskie – Marszałkowska – Aleje Jerozolimskie – Most Poniatowskiego, – Trasa: Miła – Karmelicka – Leszno – Żelazna – Nowolipki – Śliska 52, – Trasa: Nalewki -Bracka – Marszałkowska – Ogród Saski, – Trasa: Ogród Saski – Senatorska – Bielańska – Nalewki 2/ Długa 50 (pasaż Simonsa), – Trasa: Pawiak (Dzielna 24/26) – Karmelicka – Aleja Szucha 25 (Gestapo), – Trasa: Wołyńska 21 – róg ulic Lubeckiego/Gęsia
