II. Między zamknięciem getta a Akcją Likwidacyjną (16.11.1940 — 22.07.1942)
II.A. Od listopada 1940 do maja 1941 roku
Granice getta stały się granicami życia i śmierci. Biegły wzdłuż linii kamienic, rozdzielały sąsiadujące ze sobą posesje, odcinały chodniki od ulic, przegradzały ulice na pół. Rozbijały dotychczasową, oswojoną już, topografię miasta. Mur tworzył nowy, obcy i wrogi porządek przestrzeni. Miała ona teraz charakter opresyjny i traumatyczny. Świat za murami był tuż, na wyciągnięcie ręki. Ale z fizyczną bliskością obu światów drastycznie kontrastowała dzieląca je przepaść. Pokonanie odległości kilku kroków między jedną a drugą stroną ulicy przedzieloną murem było zabronione pod karą śmierci. Odczuwanie przestrzeni musiało więc ulec przewartościowaniu.
W styczniu 1941 ludność getta liczyła ok. 400 tys. mieszkańców. Emblematycznym obrazem getta był tłok i zgiełk na ulicach, oraz leżące na chodnikach czy w bramach zwłoki, nieraz przykryte papierem czy gazetami. Wobec tak ogromnego przeludnienia getta jednym z ważniejszych zadań Służby Porządkowej było kierowanie pieszym ruchem ulicznym. Do najbardziej newralgicznych pod tym względem punktów w getcie należała ulica Karmelicka oraz skrzyżowanie Chłodnej i Żelaznej.
Otoczona murami dzielnica zamknięta stała się swoistym mikroświatem, wewnętrznie zróżnicowanym i rozwarstwionym społecznie. Ulice getta miały swoją hierarchię. Ringelblum jeszcze w grudniu 1940 r. wskazywał na trzy rejony: „Arystokraci – Leszno, Elektoralna, Chłodna; mechesi – Sienna; parchy – reszta”. Hersz Wasser w tym samym czasie zanotował w swoim dzienniku identyczne rozróżnienie: „1. Wielka, Sienna – „mechesi”; 2. Leszno, Solna – elita i prominenci i 3. Zamenhofa, Muranowska – parchy”. Stanisław Gombiński odtwarzał – metodą porównań do Warszawy „aryjskiej” – swoistą hierarchię gettowych ulic: „Ulice getta znają swe hierarchie: Sienna – to Aleje Ujazdowskie, kilka drzew dodaje uroku, ładne domy, czysto. Grzybowska – to Pl. Teatralny, centrala władz, Leszno – to Marszałkowska z jej ruchem, handlem i gwarem. Reszta ulic nie zezwala na porównanie. Wołyńska i Stawki – to Wołyńska i Stawki. Tu słońce cofa się przerażone. Widzi ludzi jak widma, widzi dzieci podobne do mar”.
W listopadzie 1940 roku uruchomiono trzy linie tramwajowe przeznaczone tylko dla Żydów. Tarcze z numerami: „15”, „28” i „29” pomalowane były na żółto. W lutym 1941 trzy specjalne linie żydowskie zlikwidowano i na ich miejsce ruszył tramwaj zaopatrzony w tarczę z niebiesko-białą gwiazdą Dawida. Była to nowa linia, stworzona wyłącznie na potrzeby getta. Kursował początkowo od placu Muranowskiego, przez Muranowską, Zamenhofa, Dzielną, Karmelicką Leszno, Żelazną do skrzyżowania z Chłodną.
Żydzi na różne sposoby próbowali przetrwać. Różnorodne sposoby przetrwania to właśnie dzieje żydowskiego oporu, przybierającego wielorakie formy. W świecie, którym praktycznie wszystko jest zabronione, w którym Żydowi zabroniono żyć, już sama decyzja, by przetrwać – jest aktem oporu. W sferze materialnej było to zdobywanie jedzenia i środków do życia, a więc szmugiel, handel uliczny, ale także wytwórczość, usługi, przemysł gettowy. W sferze duchowej – konspiracyjne życie religijne, edukacja, działalność polityczna, ale także rozrywka i kultura: koncerty, recitale, spektakle teatralne.
Działalność samopomocowa w getcie koncentrowała się wokół trzech wielkich wyzwań: głodu, napływu uchodźców oraz tragicznego losu dzieci. Pomoc żywnościową w getcie niesiono przede wszystkim poprzez sieć różnego rodzaju kuchni społecznych oraz organizując dożywianie w ramach akcji pomocy sąsiedzkiej prowadzonej przez Komitety Domowe. Do zamkniętego już getta wciąż napływali Żydzi wysiedlani z gett prowincjonalnych, a wiosną 1942 roku także z III Rzeszy. Wobec katastrofalnej sytuacji mieszkaniowej, problem ulokowania dziesiątków tysięcy ludzi napływających za mury był nie do rozwiązania. Na potrzeby przesiedleńców adaptowano najróżniejsze pomieszczenia zwane punktami dla uchodźców, których mieszkańcy masowo wywierali. Najtragiczniejszy był los dzieci. W getcie było ok. 30 sierocińców i internatów, w tym Domu Sierot Janusza Korczaka, przeniesiony z macierzystej siedziby na Krochmalnej za mury, najpierw na Chłodną 33, potem na Sienną 16. Pomimo nadludzkich wysiłków rzesz wychowawców, świetliczanek, działaczy społecznych – dzieci ginęły.
W listopadzie 1940 roku powstał konspiracyjny ośrodek archiwalno-dokumentacyjny, działający pod kierunkiem Emanuela Ringelbluma. Przyjął on nazwę „Oneg Szabat” – „Radość Soboty”. Zbiór liczy blisko 30 tysięcy kart różnego typu dokumentów, świadectw, relacji, druków i zdjęć, gromadzonych, opracowywanych i chronionych z narażeniem życia. Kolekcja archiwalna, tworzona według ścisłych zasad metodologicznych przez zespół fachowców-dokumentalistów oraz przez ludzi nauki, literatury, kultury, społeczników, nie ma sobie równych w Europie. W żadnym bowiem skupisku żydowskim egzystującym pod niemieckim terrorem nie podjęto inicjatywy na tak wielką skalę. Archiwum ukryto w piwnicach kamienicy przy ul. Nowolipki 68. Pierwszą część umieszczono w dziesięciu metalowych pudłach i zakopano 3 sierpnia 1942, część drugą w dwóch bańkach na mleko złożono w tej samej kryjówce pod koniec lutego 1943 roku. Obie części wydobyto po wojnie spod zwału gruzów: pierwszą – 18 września 1946 roku, drugą – 1 grudnia 1950 roku.
Na rozkaz władz niemieckich Judenrat utworzył Żydowską Służbę Porządkową (SP), zwaną powszechnie policją żydowską. Do czasu zamknięcia getta zwerbowano około 1700 funkcjonariuszy. Komendantem był Józef Andrzej Szeryński (Szynkman) przed wojną pułkownik Policji Polskiej. Do obowiązków policji żydowskiej należało przede wszystkim patrolowanie granic getta oraz pilnowanie porządku na ulicach. Przychylny początkowo stosunek do SP zmienił się, kiedy wiosną 1941 roku policjanci wzięli udział w brutalnych łapankach mieszkańców getta, uchylających się od przymusowych wyjazdów do obozów pracy.
Wydział Umsiedlung sprawował cywilny nadzór nad gettem do połowy marca 1941 roku, kiedy to został rozwiązany, zaś kontrolę nad Żydami Warszawy przejął nowo utworzony urząd komisarza żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. Stanowisko to 15 maja 1941 objął Heinz Auerswald.
II.B. Od maja do grudnia 1941 roku
Od kwietnia 1941 roku do przełomu 1941/42 szerzyła się w getcie fala epidemii tyfusu, związana z katastrofalnymi warunkami bytowymi oraz ze wzmożonym napływem uchodźców do getta. Przeludnione punkty dla uchodźców czy rejony najstraszniejszej gettowej nędzy, tłok na ulicach, brak środków czystości — to wszystko przyczyniało się do rozwoju wszawicy. Liczba zachorowań zaczęła gwałtownie rosnąć od kwietnia 1941 r. W sierpniu zmarło ok. 5600 osób, w tym blisko 3500 zgonów to potwierdzone przypadki tyfusu. Epidemia osiągnęła punkt kulminacyjny. „Obok głodu tyfus stał się najdonioślejszym zagadnieniem zaprzątającym uwagę całego społeczeństwa żydowskiego – zapisywał wówczas Ringelblum. – Obecnie jest to najbardziej paląca sprawa. Krzywa [epidemii] tyfusu wciąż idzie w górę. I tak na przykład teraz, w połowie sierpnia [1941 r.] , jest 6 000 – 7 000 chorujących na tyfus w mieszkaniach i około 900 w szpitalach”. W tym czasie prezes Judenratu powołuje Radę Zdrowia, mającą wypracować koncepcję zwalczania epidemii i koordynować działania. Na jej czele staje prof. Ludwik Hirszfeld. Na przełomie 1941 i 1942 r. fala epidemii zaczęła stopniowo opadać.
Latem 1941 roku liczba Żydów zamkniętych w getcie sięgała do 460 tys. Jest to okres największego zagęszczenia. Między majem a wrześniem 1941 roku przypada szczyt działalności kuchni ludowych, które wydają ok. 120 tys. „zup” dziennie.
Z początkiem lipca 1941 roku wyruszyły na ulice getta omnibusy, należące do koncesjonowanego przez Niemców „Towarzystwa Komunikacji Omnibusowej” Kona i Hellera. „Na wysokiej silnej platformie, ustawiono nadwozie z oknami, pomalowane na kolor żółty i niebieski, od tyłu ze schodkami i poręczami i wewnątrz ustawionymi po bokach ławkami. Konduktor, ubrany w opaskę ciemno-fioletową oraz maciejówkę na głowie z fioletowym otokiem, sprzedawał bilety, a zamiast motorniczego – parę koni stępa idących – poganiał biczyskiem – woźnica” – pisał Henryk Bryskier. Pierwsza linia omnibusowa obsługiwała początkowo tylko południową część getta, od skrzyżowania Śliska – Wielka do skrzyżowania Ogrodowa – Żelazna. Od lutego 1942 funkcjonowały już dwie linie – jedna w dużym, druga w małym getcie.
W sierpniu 1941 roku komisarz Auerswald poinformował Czerniakowa o projekcie zmiany granic getta, polegającym na odcięciu od niego części południowej między Chłodną a Sienną, czyli tzw. „małego getta”. Nowe granice miały teraz przebiegać wzdłuż ulic, a nie jak dotąd między posesjami. Druga połowa września stała pod znakiem paniki spowodowanej niebezpieczeństwem likwidacji „małego getta” oraz walki Judenratu o jego zachowanie. Wreszcie w październiku zapadła decyzje o poważnych zmianach granic getta: odpadają m.in. tereny na zachód od Żelaznej i na wschód od Bonifraterskiej, oraz południowa strona Siennej, przyłączone zostają m.in. domy na Chłodnej i Wolność. Na skutek planowanych zmian granic ulice Bonifraterska, Okopowa i Chłodna mają być w całości „aryjskie”, a Chłodna stać się ma ulicą tranzytową, rozdzielającą getto na dwie części: południową, czyli „małe getto” oraz północną, czyli „duże getto”. Ostateczny termin przesiedleń i wymiany ludności wyznaczono na grudzień 1941 roku.
15 października 1941 roku generalny gubernator Frank wydał rozporządzenie zabraniające Żydom pod groźbą kary śmierci opuszczania wyznaczonych im dzielnic mieszkaniowych. 10 listopada tego roku ukazało się rozporządzenie gubernatora dystryktu warszawskiego Fischera o karze śmierci za samowolne opuszczenie getta, śmiercią karane miały być osoby udzielające Żydom pomocy. W ślad za tym w Areszcie Centralnym przy ul. Gęsiej (więzienie dla Żydów na terenie dzielnicy zamkniętej) 17 listopada rozstrzelano 6 Żydówek i 2 Żydów za przekroczenie granic getta, a 15 grudnia rozstrzelano tam 15 Żydów za to samo „przestępstwo”.
Jesienią 1941 roku do getta warszawskiego zaczęły napływać pierwsze zwiastuny Zagłady. Uciekinierzy z Litwy i kurierzy żydowskich organizacji młodzieżowych przynosili wieści o pogromach i masowych egzekucjach na wschodnich terenach Polski, przede wszystkim w podwileńskich Ponarach. 7 grudnia zaczął działać ośrodek zagłady w Chełmie nad Nerem. Na początku grudnia wojska niemieckie zostały zatrzymane pod Moskwą, a Armia Czerwona rozpoczęła kontrofensywę. Niemcy nie byli przygotowani do ostrej rosyjskiej zimy. Komisarz getta Auerswald wydał zarządzenie nakazujące Żydom oddanie wszystkich futer oraz płaszczy, okryć i kołnierzy futrzanych do 28 grudnia. Opieszałym grozi kara śmierci.
W początkach marca rozpoczęła się budowa ośrodka zagłady w Sobiborze. 17 marca zaczął funkcjonować ośrodek zagłady w Bełżcu, a połowie kwietnia ośrodek zagłady w Sobiborze.
W nocy z 17 na 18 kwietnia Niemcy przeprowadzili pierwszą zbiorową akcją terroru na terenie warszawskiego getta. Tej nocy zamordowano, według przygotowanych list imiennych, 52 osoby. Jeśli którejś z ofiar nie było w domu — mordowano kogoś innego, przypadkowego. Ten zbiorowy mord wstrząsnął dzielnicą zamkniętą. Nazywany był często „krwawym piątkiem” lub „nocą św. Bartłomieja” (rzeź hugenotów w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572). Odczytywano go jako zwiastun zbliżającej się Zagłady. Od tragicznych wydarzeń nocy z 17 na 18 kwietnia w getcie narastał terror. Zaostrzono kary za łamanie rozporządzeń okupanta. 1 lipca 1942 roku. rozstrzelano w podwarszawskich Babicach 110 osób (w tym 10 policjantów żydowskich), aresztowanych za rozmaite przewinienia (szmugiel, przebywanie po stronie aryjskiej itp.).
II.D. Od marca do 22 lipca 1942 roku
Skrzyżowanie Chłodna – Żelazna, łączące małe i duże getto, stale było oblegane przez tłumy przechodniów. Tworzyły się zatory i korki, długo oczekiwano na możliwość przejścia przez jezdnię, a przechodnie narażeni byli na szykany i bicie. Układ komunikacyjny był tam wyjątkowo skomplikowany. Chłodną, a po korekcie granic jesienią 1941 również częścią Żelaznej, toczył się ruch aryjski. Raz jedną, raz drugą ulicę przegradzały ruchome żelazne wrota, wstrzymując bądź przepuszczając ludzi i samochody. W grudniu 1941 r. ruszyła budowa drewnianego mostu dla pieszych nad ulicą Chłodną przy skrzyżowaniu z Żelazną. Była to największa konstrukcja inżynieryjna w getcie. Most sięgał drugiego pietra, usytuowany była na wysokości środkowej części fasady narożnej kamienicy Chłodna 26 po północnej stronie ulicy oraz na styku kamienic Chłodna 21 i 23 po południowej stronie. Został udostępniony do użytku mieszkańcom getta 26 stycznia i funkcjonował aż do czasu likwidacji małego getta, tj. do połowy sierpnia 1942 roku.
W lutym dotarł do getta warszawskiego Szlama Ber Winer, uciekinier z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof), i złożył dla Archiwum Ringelbluma obszerną relację o funkcjonowaniu tego pierwszego ośrodka eksterminacji Żydów działającego na masową skalę.
MIEJSCA (etap II – ogólnie):
– Aleja Szucha 23, – Aleja Szucha 25 (Gestapo), – Bielańska, – Bonifraterska, – Chłodna, – Chłodna 33, – Chłodna – kładka, – róg ulic Chłodna/Żelazna (wacha), – Chmielna, – Ciepła 20, – róg ulic Ciepła/Grzybowska, – Dworzec Główny, – Dzielna 1 (teatr „Eldorado”), – Dzielna 24/26 (Pawiak), – Dzielna 61 (dom dziecka „Dobra Wola” „Centosu”), – Dzika 1-3-5, – Dzika 1-19, – Dzika 1-29, – Dzika 3, – Dzika 15, – Dzika 17 – Dzika 19, – Elektoralna, – Franciszkańska, – Franciszkańska 20, – Franciszkańska/Koźla (targ), – Freta (poza gettem), – Gęsia 22/24 (Areszt Centralny, tzw. Gęsiówka), – Gęsia 30 (szop stolarski OBW), – Gęsia – plac, – Grzybowska, – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – róg ulic Grzybowska/Ciepła (bazar), – Karmelicka, – Karmelicka 22, – róg ulic Karmelicka/Nowolipie, – Koźla, – Koźla 7 (meta), – Krochmalna 32 (poczta, komenda Służby Porządkowej), – Krochmalna 42, – Krochmalna 92, – Królewska 23 (Urząd Transferu), – Leszno, – Leszno 2, – Leszno 2 (kawiarnia „Sztuka”), – Leszno 2 (biuro „Centosu”), – Leszno 5, – Leszno 5/Rymarska, – Leszno 12 (Zakład Zaopatrywania), – Leszno 13 (Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją), – Leszno 14, – Leszno 16 (kościół Augsbursko-Ewangelicki), – Leszno 32 (kościół Narodzenia NMP), – Leszno 35 (kino „Femina”), – Leszno 40, – Leszno 43, – Leszno 53/55/Ogrodowa 14 (Sądy Grodzkie), – Leszno 56, – Leszno 58, – Leszno 74 (Szop Toebbensa, tzw. Mały Toebbens), – Leszno 76 (szop Schultza), – Leszno 84/ Żelazna 95 (Batalion Pracy), – Leszno 109 (Durchgangslager – obóz przejściowy), – róg ulic Leszno/Żelazna (wacha), – Marszałkowska, – Miła 28, – Miła 56, – Muranowska, – Mylna, – Mylna 18, – Nalewki, – Nalewki 23, – Nalewki 28-38 (szop Brauera), – Nalewki 33, – Niska, – Niska 20, – Niska 20/Stawki 21, – „Nowa Wołówka” – targ (Gęsia/róg Lubeckiego), – Nowiniarska 10 lub 12, – róg ulic Nowiniarska/Franciszkańska, – Nowolipie, – Nowolipie 18 (hotel „Britania” dancing „Casanova”), – Nowolipie 28, – Nowolipie 42 (Szop Schultza), – Nowolipie 72 (teatr „Nowy Azazel”), – Nowolipki 29, – Nowolipki 48/50 (kościół św. Augustyna), – Nowolipki 59 (szop Hallmana), – Nowolipki 68, – Ogrodowa, – Ogrodowa 17, – Okopowa 49/51 (cmentarz żydowski), – Orla, – Orla 6, – Ostrowska, – Pawiak (Dzielna 24/26), – Plac Grzybowski 3/5 (plebania kościoła Wszystkich Świętych) – Plac Krasińskich, – Plac Parysowski, – Plac Trzech Krzyży (poza gettem), – Przejazd, – Przejazd 5, – Przejazd 9, – Rymarska, – Senatorska, – Sienna, – Sienna 16, – Sienna 16/Śliska 9, – róg ulic Sienna/Wielka, – Smocza, – Solna, – Spokojna, – Staw Czerniakowski, – Stawki, – Stawki 4 (Umschlagplatz), – Stawki 9, – Śliska 51/Sienna 60 (szpital dziecięcy Behrsonów i Baumanów), – Śliska 64 (internat „Centosu”), – Świder (poza Warszawą), – róg ulic Świętojerska 32/34 /Franciszkańska (szop szczotkarzy), – Świętojerska 34/Wałowa 6 (szop szczotkarzy), – Tłomackie, – Tłomackie 3/5 (Alejnhilf, ŻSS, Głowna Biblioteka Judaistyczna), – Tłomackie 5, – Tłomackie 13, – Wałowa, – Wierzbowa 1 (Pałac Bruhla), – „Wołówka” (targ, Plac Broni), – Wołyńska, – Zamenhofa, – Zamenhofa 9, – Zamenhofa 19 (Gmina Żydowska), – róg ulic Zamenhofa/Muranowska, – Zimna, – Złota 74 (Wydział Zdrowia), – Żelazna, – Żelazna 105 (szop Curta Rohricha), – róg Żelazna/Grzybowska (wacha),
OBSZARY:
– Obszar: Getto, – Obszar: Małe Getto, – Obszar: Wielka/Ciepła/Twarda/Sienna, – Obszar: czworobok: Rymarska – Elektoralna – Orla – Leszno
TRASY:
– Trasa: Elektoralna – Solna – Leszno – Żelazna – Krochmalna – Waliców – Grzybowska 26/28 (standardowa droga prezesa Czerniakowa), – Trasa: Leszno – Karmelicka – Pawiak, – Trasa (tramwajowa): Plac Muranowski – Muranowska – Zamenhofa – Dzielna – Karmelicka – Leszno – Żelazna – Nowolipie – Smocza – Gęsia – Nalewki – Plac Muranowski, – Trasa: Wolność – Nowolipie,
