ABRAHAM LEWIN (1893-1943)

Bartłomiej Starnawski

Przejdź do mapy miejsc związanych z Abrahamem Lewinem po stronie aryjskiej

Abraham Lewin przyszedł na świat w Warszawie w 1893 roku, w ortodoksyjnej rodzinie żydowskiej. Od wczesnej młodości był reprezentantem judaizmu postępowego, uznawał historyczne dziedzictwo kultury żydowskiej, aczkolwiek sam, od międzywojnia, jako aktywny działacz społeczno-polityczny, związany z ruchem liberalnego syjonizmu, czy też – jak powiadał o nim Emanuel Ringelblum – „syjonizmu ogólnego”, nie wykazywał większego zaangażowania w kwestiach religijnych. Edukowany był jednakowoż, paradoksalnie, w dość tradycyjny sposób. W dzieciństwie odbierał nauki w hebrajskojęzycznym chederze, po bar micwie zaś kontynuował proces edukacyjny, we wciąż dość elitarnej, jesziwie (kuźni rabinów), studiując talmudyczne komentarze do Tory i prawo religijne w języku jidysz i hebrajskim. Tuż po śmierci ojca, na początku lat 10., jako niespełna dwudziestoletni mężczyzna, został głową familii Lewinów sprawując opiekę nad owdowiałą matką i trzema siostrami – Frumą,, Nacią i Gutą. Utrzymanie dla siebie i rodziny znalazł w szkole kierowanej przez Stefanię Szwajgier.

„Żydówka” (Jehudyjah), gdzie pracował od przełomu lat 20. jako nauczyciel hebrajskiego i przedmiotów judaistycznych, była szkołą niekoedukacyjną, kształcącą młode dziewczęta pochodzenia żydowskiego w duchu syjonistycznym, acz – za sprawą modernistycznego światopoglądu Szwajgier – na owe czasy społecznie postępową (jej córka Adina Blady-Szwajgier była lekarką-pediatrą wyspecjalizowaną w leczeniu gruźlicy i tyfusu oraz – w okresie Endlösung – badaczką choroby głodowej; pracowała w szpitalu dziecięcym im. Bershonów i Baumanów na ul. Siennej, a następnie po przenosinach w roku 1941 i 1942, kolejno – na Lesznie i Stawkach; była także – łączniczką Żydowskiej Organizacji Bojowej, a następnie więźniarką w obozie nr 2 w Treblince). Swoje niewątpliwe powołanie i talent do pracy pedagogicznej, co potwierdzają zachowane świadectwa uczennic szkoły [zob. na ten temat: S. D. Kassow, Kto napisze naszą historię? Ostatni rozdział zagłady warszawskiego getta. Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, tłum. G. Waluga, O. Zienkiewicz, Warszawa 2009], kontynuował tamże, od wybuchu II wojny światowej do zamknięcia na terenie getta warszawskiego, na tajnych kompletach.

W „Żydówce” Lewin nawiązał również, pod wieloma względami owocną w przyszłości, znajomość z Emanuelem Ringelblumem (uczniem wybitnego historyka-mediewisty, twórcy podwalin nowoczesnej polskiej historiografii – Marcelego Handelsmana), późniejszym założycielem (w 1940 roku) grupy naukowo-badawczej dokumentującej dziedzictwo judaistyczne oraz losy ludności żydowskiej – „Oneg Szabat” [z hebrajskiego: Radość Szabatu/ Radość Soboty], a także inicjatorem Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego (jego praca organizacyjno-naukowa była fundamentem powojennego Żydowskiego Instytutu Historycznego, znajdującego swą siedzibę od 1947 roku w dawnej Głównej Bibliotece Judaistycznej przy ulicy Tłomackie 5 [obecnie pod numerem 3/5]; od 2009 roku jego imienia).

O wyjątkowości grupy „Oneg Szabat” i jej nieocenionym wkładzie w dokumentację Zagłady zapisano już wiele stronic, lecz warto wspomnieć jeszcze o jednym fakcie, a mianowicie, jej rzeczywistej egalitarności ustanawiającej ponadreligijną i mimo podziałów politycznych specyficzną, by tak rzec, „ekumeniczną” jakość prac zespołu badaczy-historyków, dokumentalistów i kopistów, o czym świadczy i.a. niniejsza notatka sporządzona osobiście przez Ringelbluma: „Oneg Szabat nie jest zrzeszeniem naukowców rywalizujących ze sobą i wzajemnie się zwalczających, lecz jednolitą korporacją, bratnim związkiem, w którym wszyscy nawzajem sobie pomagają i dążą do tego samego celu. Przez długie miesiące siedzieli przy jednym stole: pobożny rabin Huberband obok lewicowego poalesyjonisty – Hersza Wassera, i ogólnego syjonisty – Abrahama Lewina”.

We wspomnianej wcześniej Jehudyjah, Lewin, poznaje również córkę rabina (Judy Lejba Hotnera) Lubę Hotner, nauczycielkę języka hebrajskiego – swoją przyszłą żonę, z którą w 1928 roku doczekali się córki Ory. Luba, 12 sierpnia 1942 roku została zatrzymana podczas blokady ulicznej i doprowadzona na Umschlagplatz (o czym na str. 191 Dziennika, znajdujemy następujący, bolesny zapis Lewina: ”Zgasło moje słońce, w mym świecie zapanował mrok. Podczas blokady przy Gęsiej 30 zabrali moją Lubę”) i – prawdopodobnie – odesłana jednym z transportów kolejowych do obozu koncentracyjnego w Treblince.

Abraham Lewin, w okresie przedwojennym, mimo licznych zobowiązań i aktywności, pomiędzy pracą pedagogiczną w prywatnej szkole przy ul. Długiej 55 w Warszawie (gimnazjum „Żydówka” syjonistycznego Towarzystwa Opiekuńczego), działalnością w organizacjach syjonistycznych i opieką, którą sprawował nad najbliższą rodziną, nie porzucił także innych zatrudnień intelektualnych. Zgodnie ze swoimi zainteresowaniami historycznymi, napisał i ogłosił drukiem w 1934 roku w języku jidysz Kantonistów (Kantonistn: vegn der Yidisher rekrutshine in Rusland in di tsaytn fun Tsar Nikolay dem ershtn 1827-1856). Książka ta jest wyczerpującą monografią procederu tzw. rekrutcziny, czyli anektowania do armii carskiej doby Mikołaja I przymusowych poborowych (w genetycznym sensie historia tego zjawiska sięga wieku XVIII i dekretu Piotra Wielkiego, kończy się wraz z przegraną wojną krymską oraz dekretem Aleksandra II, reformującym od 1856 roku służbę i szkolenia wojskowe w Rosji). Autor koncentruje się weń na wątku wymuszonego „zaciągu” młodych chłopców o pochodzeniu żydowskim (dodać tu wypada, iż, faktycznie ten tryb wcielenia do wojska był szerszy, obejmował zwykle ubogich i osieroconych młodych mężczyzn z różnych kantonów/guberni, także dzieci żołnierzy) do armii i na procesie wieloletniej „edukacji” wojskowej, będącej częścią ogólnej polityki, skupiającej się na przymusowej rusyfikacji i asymilacji (służba w wojsku carskim trwała zwykle 25 lat), czyniącej w zamyśle z rekruta w wieku adolescencyjnym typ – rzeklibyśmy transhistorycznie – zewnątrzsterownego i zdemoralizowanego „janczara” (przyuczanego m.in. do kradzieży i przemocy), na modłę bliskowschodnią. Opracowanie niniejsze, wartościowe dzieło także dla współczesnej historiografii, Lewin oparł na źródłach archiwalnych i przekazach (w tym również, dostępnych podówczas jeszcze historiach oralnych), w pewnym sensie, avant la lettre, zapowiadając współczesne badanie świadectw.

W okresie zamknięcia w getcie warszawskim, Lewin, prawdopodobnie włączony przez Ringelbluma, zaczął pracę w „Alejnhilf”- Żydowskiej Samopomocy Społecznej (organizacja ta powstała w wyniku przekształcenia Centralnego Komitetu Pomocy, a następnie Komitetu Koordynacyjnego; zajmowała się pomocą socjalną dla najuboższych), w późniejszym okresie był pracownikiem tzw. szopu OBW, manufaktury stolarskiej Ostdeutsche Bautichlerei Werkstette, która znajdowała się przy ul. Gęsiej 30. Od stycznia 1942 roku został członkiem podziemnej organizacji „Oneg Szabat”, instytutu naukowo-dokumentacyjnego zajmującego się historią żydowską, rejestracją życia w getcie warszawskim oraz dokumentacją procesu Zagłady (siedzibami grupy były: prywatne mieszkanie Ringelbluma na ul. Leszno 18 i Centralna Biblioteka Judaistyczna na ul. Tłomackie 5, która była również siedzibą Żydowskiej Samopomocy Społecznej – ŻSS). Autorka edytorsko-historycznego opracowania diariusza Lewina, Katarzyna Person, notuje następującą uwagę:

„W księdze kasowej <<Oneg Szabat>> poświadczającej wypłacanie autorom dokumentów honorariów jego nazwisko pojawia się po raz pierwszy w styczniu 1942 r. […] Z zachowanych dokumentów wynika, że Lewin szczególnie zasłużył się jako kopista dokumentów włączanych do Archiwum. Opatrywał je pseudonimem <<Nowolipie>> – od nazwy ulicy, przy której mieszkał w getcie [ul. Nowolipie 1 – B.S.]. Do Archiwum przekazywał też spisane wywiady z docierającymi do getta uchodźcami. Niektóre z nich, np. otwierająca dziennik informacja o masakrze Żydów w Wąwolnicy [okolice Puław – B.S.], znajdują się w biuletynie „Oneg Szabat” – publikacji mającej dostarczać prasie konspiracyjnej regularnych informacji o Zagładzie. Najważniejszym dokumentem, który Lewin przekazał do zbiorów Archiwum, był jednak bez wątpienia jego dziennik”. [K. Person, fragment wstępu, s. 12]

Dziennik Abrahama Lewina, będący jednym z fundamentalnych źródeł dokumentujących funkcjonowanie ludności żydowskiej w warszawskiej dzielnicy zamkniętej, powstawał od marca 1942 do połowy stycznia 1943 roku (według, niepotwierdzonego materialnie w postaci zachowanych rękopisów, zapisu Ringelbluma – Lewin prowadził swoje prace od połowy 1941 roku). Datowane dziennie zapisy, których klarowny styl i szczegółowość w aspekcie personalnym, lokalizacyjnym i chronologicznym, notujące imiona i nazwiska zamordowanych (a także zatrzymanych przez gestapo, torturowanych i więzionych m.in. na Gęsiówce lub wywożonych do obozów śmierci i na roboty), adresy i miejsca poszczególnych zdarzeń (a także te, tyczące „dnia powszedniego” w getcie: miejsc handlu i szmuglu, jadłodajni, zachowań policji żydowskiej, działań Judenratu, treści obwieszczeń, nadziei na ratunek i przekazów z prowincji m.in. na temat losów innych gett na terenie Generalnego Gubernatorstwa, rozkładu „wach” etc.) oraz – rzec można – dokładny harmonogram planowego ludobójstwa – są nie dającym się przecenić dokumentem i zarazem bezpośrednim świadectwem historycznym („raptularzem śmierci”) dla badań nad Holokaustem (jego wagę historyczną dla „przyszłej” rekonstrukcji dziejów żydowskiego Szoah podkreślał również E. Ringelblum) i zbrodniami nazistowskimi w okresie II wojny światowej. Współcześnie zaś, także materiałem do badań nad kategorią genocydu i terracydu oraz perspektyw metodologicznych zainicjowanych przez forensic studies (zespołu narzędzi teoretycznych i empirycznych, używanych do analiz procesów zbrodni i śmierci oraz interpretacji rozmaitego typu nekrotekstów, pomocnych, a już to w sądowym procesie poszlakowym, a już to w badaniu struktur dyskursywnych towarzyszących śmierci, czego dobitnym przykładem jest m.in. następujący ślad z dziennika Lewina: „W Treblince Niemcy zabijają parą”, świadczący o próbach dedukcyjnego rozpoznania przez ofiarę, na podstawie przekazów uciekinierów z obozów, mechanizmu opresji i metod masowego uśmiercania więźniów). Rękopis Dziennika, napisany w języku jidysz i hebrajskim, został ukryty wraz z innymi dokumentami i przekazami Archiwum na ul. Nowolipki 68 tuż przed końcem Wielkiej Akcji Likwidacyjnej (Grossaktion Warschau, „akcja Reinhardt”) oraz powstaniem w gettcie warszawskim, które wybuchło 19 kwietnia w 1943 roku. Dokładna data śmierci Abrahama Lewina i jej okoliczności nie są znane, lecz ostatnie zapisy dziennika z 15 i 16 stycznia 1943 roku uprawomocniają hipotezę, że autor Dziennika zginął w drugiej połowie stycznia 1943 r. , możliwe, że dnia następnego po ostatniej nocie, czyli 17 stycznia tegoż roku, kiedy rozpoczęła się tzw. akcja styczniowa (vide: Wielka Akcja Likwidacyjna).

MIEJSCA:

– Aleje Jerozolimskie, – Aleja Szucha 25 (siedziba Gestapo), – Bagno, – Biała (poza gettem),  – róg ulic Ceglana/Waliców, – Chłodna, – Chłodna 6, – Chłodna 15, – Chłodna 33,  – Ciepła, – Daniłowiczowska 7 (Areszt Centralny Warszawy), – Długa, – Dworzec Wileński (Praga, poza gettem), – Dzielna,  – Dzielna 7 (synagoga Morija), – Dzielna 13,  – Dzielna 17, – Dzielna 25, – Dzielna 38,  – Dzika 3, – Elektoralna,
– Elektoralna 6, – Elektoralna 24, – Franciszkańska,-  Gęsia, – Gęsia 6, – Gęsia 10, – Gęsia 22/24 (wiezienie), – Gęsia 30 (szop stolarski OBW), – Gęsia 35A, – Gęsia/Okopowa (cmentarz żydowski), – róg ulic Gęsia/Okopowa (wacha), – róg ulic Gęsia/Lubeckiego, – róg ulic Gęsia/Zamenhofa (wacha), – Gęsia (między Zamenhofa a Lubeckiego),  – Grochów (poza gettem), – Grzybowska, – Grzybowska 6,
– Grzybowska 26/28 (siedziba Gminy Żydowskiej), – Grzybowska 32, – Grzybowska 38, – róg ulic Grzybowska/Ciepła (bazar), – róg ulic Grzybowska/Gnojna, – Hala Mirowska, – Karmelicka, – Karmelicka 6, – róg ulic Karmelicka/Nowolipie,  – róg ulic Koszykowa/Aleje Ujazdowskie (poza gettem), – Krochmalna, – róg ulic Krochmalna/Nowolipie, – róg ulic Krochmalna/Waliców, – Królewska, – Kurza (Kupiecka),  – Leszno, – Leszno 1, – Leszno 14, – Leszno 29, – Leszno 36, – Leszno 42 (bazar),  – Leszno 53/55 (Gmach Sądów Grodzkich),
– Leszno 84/Żelazna 95 (Batalion Pracy/Szpital),  – Leszno 109 (łaźnia/obóz przejściowy),  – róg ulic Leszno/Żelazna (wacha),  – Libelta,
– Lubeckiego, – Marszałkowska (poza gettem),  – Marszałkowska 6 (kino „Apollo”), – róg ulic Marszałkowska – Sienkiewicza, – Miła, – Miła 8,
– Miła 50-52, – Miła 51, – Miła 54, – Miła 56, – Miła 59, – Miła 61, – Miła 64, – Miła 67, – Miła 68, – Muranowska, – Muranowska 40-44,
– Muranowska 44, – Mylna, – Mylna 2, – Mylna 11, – Mylna 18, – Nalewki, – Nalewki 9, – Nalewki 10,  – Nalewki 13, – Nalewki 17/Zamenhofa 14,  – Nalewki 28-38 (szop Brauera), – Nalewki 32, – róg ulic Nalewki/Świętojerska (wacha), – Niska,  – Niska 3, – Niska 78, – Nowolipie, – Nowolipie 1, – Nowolipie 10-12, – Nowolipie 14, – Nowolipie 18 (szop konfekcyjny Oschmanna),   – Nowolipie 20-22, – Nowolipie 22,
– Nowolipie 25, – Nowolipie 30, – Nowolipie 44-46, – Nowolipie 50, – Nowolipie 52, – Nowolipie (między Karmelicką a Smoczą), – Nowolipie (między Zamenhofa a Karmelicką), – róg ulic Nowolipie/Przejazd (granica getta), – Nowolipki,  – Nowolipki 10, – Nowolipki 17 (restauracja „Riviera” Szulca), – Nowolipki 23, – Nowolipki 29, – Nowolipki 30, – Nowolipki 36, – Nowolipki 45, – Nowolipki 54, – Nowolipki 68A,
– róg ulic Nowolipki/Smocza, –  Nowy Świat (poza gettem), – Ogrodowa, – Ogrodowa 7, – Ogrodowa 27,  – Ogrodowa 27-29, – Ogrodowa 29,
– Ogrodowa 31, – Orla, – Orla 2, – Orla 4, – Orla 6, – Ostrowska, – Otwock (poza Warszawą), – Pańska,  – Pańska 10-12, – róg ulic Pańska/Bagno, – Pawia, – Pawia 6, – Pawia 14, – Pawia 49, – Pawia 64, – Pawia 88,  – róg ulic Pawia/Smocza, – Pawiak (Dzielna 24/26),  – Plac Grzybowski, – Plac Grzybowski 3/5 (parafia kościoła Wszystkich Świętych), – Plac Za Żelazną Bramą, – Praga (poza gettem), – Prosta,
– róg ulic Przebieg/Bonifraterska, – Przejazd, – Przejazd 9, – Przejazd 11, – Przejazd („meta”), – Rakowiecka 37 (Areszt Śledczy Warszawa-Mokotów), – Sienna, – Sienna 24, – Smocza, – Smocza 7, – Smocza 18, – róg ulic Smocza/Wołyńska, – Solna, – Solna 6, – Szczęśliwa,
– Szczęśliwa 3, – Śliska 28, – Świętojerska 26/28 (szop Toebbensa), – Świętojerska 28,  – Świętojerska 30, – Świętojerska 32, – Świętojerska 34 (Wałowa 6) (szop szczotkarzy), – Świętojerska 38,   – Tłomackie, – Tłomackie 5, – Tłomackie/Leszno (brama getta), – Twarda 4, – Twarda 22,
– Twarda 23,  – Umschlagplatz, – Umschlagplatz/dworzec Warszawa Gdańska, – Waliców, – róg ulic Waliców/Chłodna, – róg ulic Wielka/Pańska,  – Więzienna, – Wolność 12-14, – Wołyńska, – Zamenhofa, – Zamenhofa 13, – Zamenhofa 19 (siedziba Gminy Żydowskiej),
– Zielna, – Żelazna, – Żelazna 101, – Żelazna 103 (komenda SS – tzw. SD Befehlstelle), – róg ulic Żelazna/Nowolipie, – Żelazna (okolice Chłodnej),  – Żoliborz (poza gettem).

OBSZARY:

– Obszar: ulice między Chłodną a Lesznem (Ogrodowa/Solna/Orla),   – Obszar: czworobok Dzielna/Zamenhofa/Nowolipki/Karmelicka,
– Obszar: „Getto Szczątkowe” (Gęsia/Pawia/Lubeckiego/Zamenhofa),   – Obszar: Gęsia/Miła/Ostrowska,  – Obszar: Kercelak (targ),
– Obszar: Małe Getto,

TRASY:

– Trasa: Biała Podlaska – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),  – Trasa: Bagatela 12 – Aleje Ujazdowskie – Długa,   – Trasa: Gęsia 30 (szop OBW) – Umschlagplatz,  – Trasa: Gęsia 30 (szop OBW) – Pawia 14,  – Trasa: Gęsia 30 (szop OBW) – Zamenhofa – Pawia 14,  – Trasa: Gęsia 81 – Umschlagplatz,  – Trasa: Karmelicka – Pawiak (Dzielna 24/26),  – Trasa: Komitetowa – Ciepła,  – Trasa: Kurza – Muranowska 44,  – Trasa: Leszno – Karmelicka,  – Trasa: Miła – Gęsia 30 (szop OBW) – Miła,  – Trasa: Miła – Pawia – Gęsia 30 (szop OBW),  – Trasa: Miła 43 (szop AHG) – Umschlagplatz,  – Trasa: róg ulic Miła/Zamenhofa – róg ulic Miła/Lubeckiego,  – Trasa: róg ulic Nalewki/Świętojerska (wacha) – Tłomackie 7 (synagoga),   – Trasa: Nowolipie 18 – Umschlagplatz,  – Trasa: Nowolipki 1 – Kurza (Kupiecka),  – Trasa: Nowy Świat – Aleja Szucha 25,
– Trasa: Pawia – Umschlagplatz,  – Trasa: Pawiak (Dzielna 24/26) – Dzielna 18,  – Trasa: Pawiak (Dzielna 24/26) – Pawia 11A,  – Trasa: Świętojerska 28 – Świętojerska 30,  – Trasa: Świętojerska – Daniłowiczowska – Gęsia 22/24,  – Trasa: Tłomackie – Karmelicka,  – Trasa: Tłomackie – Nalewki – Umschlagplatz,  – Trasa: Zamenhofa – Muranowska,  – Trasa: róg ulic Zamenhofa/Nowolipie,   – Trasa: Zamenhofa – Umschlagplatz,  – Trasa: róg ulic Żelazna/Chłodna – Chłodna 20,