ADAM CZERNIAKÓW (30.11.1880 – 23.07.1942)

Kliknij, by zobaczyć mapę miejsc związanych z Adamem Czerniakowem poza gettem

 

Urodził się 30 listopada 1880 w Warszawie, zmarł śmiercią samobójczą 23 lipca 1942 tamże.

Absolwent Politechniki Warszawskiej, gdzie w 1908 roku uzyskał dyplom inżyniera chemii, i Wydziału Przemysłowego Politechniki w Dreźnie (dyplom w 1912 roku). Uczęszczał także do Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie. W 1909 roku więziono go za działalność niepodległościową.

Pracował jako pedagog w Szkole Rzemieślniczej im. dra Ludwika Natansona przy Warszawskiej Gminie Wyznaniowej. W latach 1919-1921 był kierownikiem wydziału w Ministerstwie Robót Publicznych, od 1912 do 1930 roku – Prezesem Związku Rzemieślników Żydów w Polsce. Członek komisarycznego Zarządu Gminy Żydowskiej w Warszawie i Stowarzyszenia Inżynierów-Żydów. W latach 1922- 1928 pełnił funkcję kierownika Komisji Odbudowy Zniszczeń Wojennych w miastach polskich. Od 1927 do 1934 roku był radnym miejskim, brał udział w pracach Komisji Rozwoju Miasta. W 1931 r. krótko pełnił funkcję Senatora Rzeczypospolitej. Przed wybuchem II wojny światowej pracował w Instytucie Rozrachunku Zagranicznego (Zahan). Aktywny jako pedagog, publicysta i działacz oświatowy, Czerniaków publikował m.in. na łamach „Handwerker un Industri-Cajtung” (1925-1927) i „Handwerker Cajtung” (1927-1938),a także „Naszego Życia”, „Miesięcznika Żydowskiego”, „Izraelity”, „Głosu Gminy Żydowskiej”. Autor prac o cukrownictwie, piekarnictwie, chemii przemysłowej i użytkowej, nagrodzonej w 1919 roku rozprawy Silniki wybuchowe, Zniszczenia wojenne w Polsce (1921), w 1938 opublikował Udział Żydów w odbudowie zniszczeń wojennych w Polsce. Był również kuratorem Muzeum Starożytności Żydowskich im. Mathiasa Bersohna przy Gminie Żydowskiej w Warszawie, pisał wiersze.

23 IX 1939 został przez Stefana Starzyńskiego mianowany prezesem Gminy Żydowskiej, na miejsce Maurycego Mayzela, który 6 września opuścił miasto. Od 4 X 1939 stał na czele powołanego przez Niemców Judenratu. Czerniaków czynnie organizował opiekę społeczną w getcie; wierzył w możliwość uratowania części mieszkańców getta i starał się negocjować z okupantem, aby minimalizować najbardziej drastyczne rozporządzenia, niekiedy jawnie wobec nich protestował.

Zdaniem niektórych historyków należał do Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), działającego w ramach Organizacji Wojskowej (OW-KB) i utrzymywał kontakty z działaczami konspiracji. Przeciwstawiał się jednak dążeniom do zbrojnego wystąpienia.

Drugiego dnia Wielkiej Akcji (23 VII 1942), kiedy hitlerowcy zwiększyli dzienny kontyngent ludzi do deportacji, około godziny 8 wieczorem wezwano go do Gminy, gdzie otrzymał rozkazy dotyczące wysiedlenia. Czerniaków odmówił podpisania do druku plakatu w tej sprawie i tego samego wieczora popełnił samobójstwo. W krótkim liście do żony napisał: „Żądają ode mnie bym własnymi rękami zabijał dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć”. Pozostawił też notatkę skierowaną do Zarządu Gminy: „Byli u mnie Worthoff i towarzysze [sztab przesiedlenia, MF] i zażądali przygotowania na jutro transportu dzieci. To dopełnia mój kielich goryczy, przecież nie mogę wydawać na śmierć bezbronne dzieci. Postanowiłem odejść. Nie traktujcie tego jako akt tchórzostwa względnie ucieczkę. Jestem bezsilny, serce mi pęka z żalu i litości, dłużej znieść tego nie mogę. Mój czyn wykaże wszystkim prawdę i może naprowadzi na właściwą drogę działania. Zdaje sobie sprawę, że zostawiam Wam ciężkie dziedzictwo.”

Dziennik, prowadzony od 6 IX 1939 roku do 23 VII 1942 roku, ocalony przez żonę Czerniakowa, dr Felicję Czerniaków, która po śmierci męża opuściła getto dzięki pomocy przyjaciół, zaginął na długie lata. W 1964 r. odnaleziono go w Kanadzie, zakupił je Instytut Yad Vashem w Jerozolimie. Pisany był w podręcznych notatnikach o kieszonkowym formacie, często w pośpiechu, nieczytelnym pismem, pełnym przekreśleń i niejasnych skrótów. Osiem zachowanych notatników Czerniakowa obejmuje 1056 kartek. Piąty z dziewięciu notatników zaginął, zapewne podczas aresztowania Czerniakowa przez gestapo w kwietniu 1941 roku. Ostatni brulion, rozpoczęty przez autora 21 VII 1942 zawiera tylko 8 zapisanych kartek i jest zaliczany do Notatnika Dziewiątego.

Pierwszy, naprędce opracowany tekst Dziennika publikowano w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1972, nr 3-4/83-84, s. 292 (red. M. Fuks przy współpracy Leo Hochberga). Na podstawie tego wydania wydano tekst w przekładzie angielskim, w opracowaniu Raula Hilberga, ze wstępem Józefa Kermisza (The Warsaw Diary of Adam Czerniaków, New York 1979).

 

MIEJSCA:

– Aleje Jerozolimskie,   – Aleje Jerozolimskie 45 (dawniej 39),   – Aleja Szucha 23,  – Aleja Szucha 25 (siedziba Gestapo i aresztu śledczego),
– Barbary,  – Boduena 5,  – Ceglana, – Ceglana (mykwa),  – Ceglana (szpital),  – Ceglana 17,   – Chłodna,   – Chłodna 20,  – Chłodna 78,
– Chłodna – kładka,   – róg ulic Chłodna/Żelazna (wacha),   – Chmielna,   – Chmielna 49/19,   – Chocimska 24 (PZH),   – róg ulic Ciepła/Grzybowska,  – Daniłowiczowska,  – Daniłowiczowska 3,   – Długa 38/40 (Arbeitsamt),   – Dworska 17 (Szpital na Czystem),  – Dworzec Główny,   – Dworzec Wschodni,   – Dynasy,   – Dzielna 1 (Teatr „Eldorado”),   – Dzielna 24/26 („Pawiak”),  – Dzielna 35/37,    – Dzielna 38,
– Dzielna 39,  – Dzielna 61 (dom dziecka „Dobra Wola” Centosu),  – Elektoralna,   – Elektoralna 11 (mieszkanie Adama Czerniakowa),
– Elektoralna (ruiny kościoła św. Ducha, oddział szpitala na Czystem – dezynfekcja),  – Franciszkańska,   – róg ulic Franciszkańska/Nalewki,
– Gęsia,   – Gęsia/Okopowa (cmentarz żydowski),   – Gęsia 7,   – Gęsia 10,   – Gęsia 22/24 (więzienie „Gęsiówka”),  – Gęsia 43 (Biuro Zarządu Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce),   – Górnośląska,  – Grzybowska,  – Grzybowska 20,   – Grzybowska 22,  – Grzybowska 24 (zakład pogrzebowy Pinkierta),   – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),  – Grzybowska 27,  – Grzybowska 30,
– Jasna 11,   – róg ulic Jasna/Boduena,  – Jagiellońska 28 (Praga),   – Karolkowa,   – Kawęczyńska,   – Kibuc Grochów,  – Kredytowa,
– Koszykowa,  – Koszykowa 81,   – Krochmalna,   – Krochmalna 14/16/18,   – Krochmalna 18, m. 20,   – Krochmalna 32 (poczta, komenda Służby Porządkowej),   – Królewska,   – Królewska 23 (siedziba Urzędu Transferu),  – róg ulic Królewska/Marszałkowska, – Książęca,  – Leszno, – Leszno 12 (zakład zaopatrywania),    – Leszno 13 (Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją), – Leszno 15 (sierociniec żydowski),   – Leszno 29,
– Leszno 32 (kościół narodzenia NMP i klasztor karmelitów),   – Leszno 35 (kino „Femina”),   – Leszno 36,   – Leszno 53/55 (Ogrodowa 14) – gmach Sądów Grodzkich,  – Leszno 109 (łaźnia/obóz przejściowy),   – Lubeckiego 3, m. 6,  – Łazienki Królewski,   – Mackiewicza 3, m. 6,
– Marszałkowska,  – róg ulic Marszałkowska/Wspólna,   – róg ulic Marszałkowska/Złota,   – Mączna,   – Miła 45, m. 13,  – Młynarska 2 (poza gettem),   – Moniuszki 10 (ZAHAN – Instytut Rozrachunkowy Zagranicznego Handlu),   – Mylna,  – Nalewki,   – Nalewki 9,  – Nalewki 31 („Astoria”),   – róg ulic Nalewki/Gęsia,  – Nowolipie 72 (teatr „Nowy Azazel”),   – Nowolipki,   – Nowy Świat,   – Ogrodowa,   – Ogrodowa 5,
– Ogrodowa 29,   – Ogród Krasińskich,   – Ogród Saski,   – Okopowa,   – Okrąg 3.b/7,  – Park Ujazdowski (poza gettem),   – Plac Grzybowski 3/5 (plebania kościoła Wszystkich Świętych),  – Plac Piłsudskiego (Hitlerplatz),  – Plac Teatralny,  – Plac Trzech Krzyży 23,  – Plac Unii Lubelskiej,
– Plac Zamkowy 4 (Zamek Królewski),  – Plac Za Żelazną Bramą,  – Plac Za Żelazną Bramą 8,  – Podchorążych 20 (dawna szkoła Talmud Tora),  – Poznańska,  – Poznańska 15,  – róg ulic Poznańska/Żulińskiego,   – Praga,   – Prosta,   – Prosta 14 („duży” szop Toebbensa), – Przebieg,  – Przejazd 15 (obecnie Nowolipie 2) – Pałac Mostowskich,  – Ptasia,  – Rozbrat,  – Rymarska 12 („Melody Palace”), – Rynkowa 3, – Rynkowa 11,   – Senatorska 14 (Pałac Blanka),  – Senatorska 22 (bank dyskontowy),  – Sienkiewicza,  – Sienkiewicza 4,  – Sienna,  – Sienna (numery nieparzyste),   – Sienna 44,   – Sienna 69,   – Smocza,  – Sosnowa 8,  – Spokojna 15 (Miejskie Zakłady Sanitarne),   – Stawki,   – Stawki 6/8 (szpital), – Szeroka (obecnie Kłopotowskiego, Praga),  – Szopena 13,   – Śliska, – Śliska 51/Sienna 60 (szpital dzecięcy Bersohnów i Baumanów),  – św. Wincentego 15, Praga – cmentarz żydowski,  – Świętojańska 8 (katedra św. Jana),  – Świętojerska,  – Świętokrzyska,
– Świętokrzyska 25, – Tłomackie 3/5 (Alejnhilf, ŻSS, Gł. Biblioteka Judaistyczna),  – Tłomackie 4, – Tłomackie 7 (Wielka Synagoga),
– Tłomackie 11,  – Tłomackie 13,  – Twarda 6,  – Twarda 6 (Grzybowska 13) – synagoga Nożyków, – Wawer (m. Spiżową a Błękitną),
– Umschlagplatz,  – Wawer,  – Wiejska, – Wiejska 4/6/8,   – Wierzbowa 1 (Pałac Bruhla),   – Wolność 12-14,  – Wolska 18,  – Wronia,
– Wspólna,   – Wspólna 5,  – Wspólna 58 (mieszkanie Adama Czerniakowa),  – Zielna, – Zielna 35,  – Złota, – Żabia 9 (Łódzki Bank Dyskontowy),  – Żelazna,  – róg ulic Żelazna/Grzybowska (wacha),  – Żelazna 86/88 Leszno 80/82,  – Żelazna 90/Nowolipie 71 (szpital św. Zofii),  – Żelazna 101,  – Żelazna 103 (komenda SS),  – Żoliborska,  – Żurawia.

 

Poza Warszawą:

– Annopol, – Falenica, – Grójec, – Józefów,  – Stanisławów, – Okęcie, – Otwock, – Otwock, Kochanowskiego 10/16 („Zofiówka”), – Otwock, Reymonta 55 („Brijus”), – Piaseczno,

 

OBSZARY:

– Obszar: Kercelak – targ (Chłodna/Towarowa/Okopowa/Leszno),  – Obszar: Małe Getto,  – Obszar: Stare Miasto,   – Obszar: Warszawa – Otwock (linia otwocka).

TRASY:

– Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Al. Szucha 25 (Gestapo),   – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Cmentarz Żydowski (Gęsia/Okopowa),  – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Wspólna 58,   – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Żelazna 103 (komenda SS),    – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Zielna 25 – Wspólna 58,    – Trasa: róg ulic Marszałkowska/Złota – Wspólna 58,   – Trasa: Umschlagplatz – Leszno 109-111,  – Trasa: Umschlagplatz – Tłomackie 3/5,   – Trasa: Wilcza – Wspólna 58,   – Trasa: Wspólna 58 – Aleje Jerozolimskie,  – Trasa: Wspólna 58 – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),  – Trasa: Wspólna 58 – Marszałkowska – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),  – Trasa: Wspólna 58 – Wilcza,  – Trasa: Żelazna 103 (komenda SS) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),  – Trasa: Żelazna 103 (komenda SS) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Aleja Szucha 25 (Gestapo),   – Trasa: Żelazna 103 – Wspólna 58 – Twarda – Aleje Jerozolimskie – Wspólna 58,  – Trasa: Żelazna 103 (siedziba SS) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Daniłowiczowska 7 (Areszt Centralny) – Senatorska 22 (Bank Dyskontowy) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),