I. Od wybuchu wojny do zamknięcia getta (1 września 1939 — 16 listopada 1940)
Z chwilą wybuchu wojny rozpoczął się najtragiczniejszy okres w dziejach warszawskiej społeczności żydowskiej. Mało kto zdawał sobie wówczas sprawę, że będzie to trwający blisko czterdzieści miesięcy ostatni akt, po którym pozostanie tylko popiół i gruz. Żydzi byli wyjęci spod prawa, bici i poniewierany, pędzeni do robót w mieście czy wywożeni do obozów pracy, okradani i pozbawieni środków do życia, wreszcie – stłoczeni za murami i tam dziesiątkowani głodem i chorobami. Te wszystkie działania można określić fazą eksterminacji pośredniej. Po niej następuje eksterminacja bezpośrednia: Wielka Akcja Likwidacyjna, czyli wywiezienie do obozu zagłady w Treblince ok. 300 tysięcy mieszkańców getta, a potem heroiczny epilog powstania.
W październiku 1939 roku w Warszawie było ok. 360 tys. Żydów. Do chwili zamknięcia getta do miasta przybyło ok. 90 tys. uchodźców żydowskich z ziem wcielonych do III Rzeszy. Władzę nad gettem sprawowali Niemcy — panowie życia i śmierci Żydów Warszawy. Bezpośrednie zarządzanie masą stłoczonych za murami ludzi okupant oddał samym Żydom.
Niemcy rozwiązali gminy żydowskie, a na ich miejsce powołali Judenraty (Rady Żydowskie) lub Aeltestenraty (Rady Starszych), mające reprezentować społeczność żydowską wobec władz okupacyjnych, a będące de facto wykonawcami poleceń okupanta. Już 4 października 1939 r. Niemcy zatwierdzili Czerniakowa na stanowisku przewodniczącego warszawskiego Judenratu, a 13 października zaakceptowali przedstawioną przez niego listę 24 radców. Strukturę Judenratu, niezmiernie rozbudowaną, skomplikowaną i zmieniającą się w czasie, tworzyły liczne wydziały, komisje, referaty i agendy obejmujące niemal wszystkie aspekty życia społecznego, ekonomicznego, religijnego.
W styczniu 1940 r. ukonstytuowała się instytucja o nazwie Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna (ŻSS-KK), która stała się stopniowo ośrodkiem rozgałęzionej federacji autonomicznych komórek i ogniw, jednocząc zarówno tradycyjne i działające już przed wojną stowarzyszenia opiekuńcze, jak i ogniwa nowe. W kwietniu 1940 przy ŻSS-KK powstała Sekcja Pracy Społecznej, której przewodniczył Emanuel Ringelblum. Podlegały jej Komitety Domowe, które stały się później podstawowym ogniwem działalności opiekuńczej w getcie. Przy ŻSS-KK działał również Zespół Przedstawicieli Stronnictw Politycznych – nieformalna instytucja skupiająca reprezentantów różnych środowisk i stanowiąca najszerszą platformę polityczną w getcie warszawskim. W październiku 1940 niezależne środowiska społeczne zostały pozbawione dotychczasowej roli koordynatora akcji samopomocowych i podporządkowane koncesjonowanej przez Niemców Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS) z siedzibą w Krakowie i jej warszawskiej agendzie Żydowskiemu Komitetowi Opiekuńczemu Miejskiemu (ŻKOM). W marcu 1942 wszystkie stowarzyszenia opiekuńcze wcielono do ŻKOM, a 29 lipca 1942 cała koncesjonowana przez Niemców Żydowska Samopomoc Społeczna została rozwiązana.
Już w pierwszej połowie listopada 1939 roku Niemcy próbowali utworzyć w Warszawie getto. W styczniu 1940 do Warszawy przyjechał Waldemar Schön, którego gubernator dystryktu warszawskiego Fischer mianował pełnomocnikiem do spraw przesiedleń w dystrykcie warszawskim. 23 stycznia utworzony został w urzędzie szefa dystryktu wydział Umsiedlung pod kierunkiem Schöna. Tam skupiły się prace nad organizacją getta warszawskiego. W lutym 1940 Schön planował utworzenie getta na Pradze, jednak już w marcu wszystkie przygotowania zostały wstrzymane w związku z koncepcją założenia żydowskiego rezerwatu na Lubelszczyźnie, dokąd mieli być przetransportowani Żydzi z Generalnego Gubernatorstwa. Wtedy też powstał w Warszawie obszar, wokół którego ustawiono dwujęzyczne tablice ostrzegawcze: „Seuchensperrgebiet. Nur Durchfahrt Gestatte. Obszar zagrożony Tyfusem. Dozwolony tylko przejazd”. Judenrat otrzymał polecenie postawienia na własny koszt muru wokół tego terytorium. Budowę zakończono w czerwcu 1940 roku. Tymczasem w początkach kwietnia 1940 Niemcy wznowili prace nad planowaniem getta w Warszawie. Pojawiła się nowa koncepcja dwóch gett na peryferiach miasta: jednego – obejmującego na zachodzie teren Woli i Koła, drugiego – zajmującego na wschodzie teren Grochowa.
W lipcu 1940 roku wydane zostało zarządzenie Stadthauptmanna Warszawy Leista dotyczące dzielnicy żydowskiej. Żydzi mieszkający w dzielnicy niemieckiej mieli się natychmiast wyprowadzić, żydowskim lokatorom w dzielnicy polskiej pozwolono chwilowo pozostać na miejscu, natomiast przesiedleńcy żydowscy przyjeżdżający do Warszawy mogli zamieszkać jedynie w obszarze „Seuchensperrgebietu”. Zrezygnowano więc z tworzenia gett peryferyjnych i postanowiono założyć getto na „obszarze zagrożonym tyfusem”. Od 18 lipca obowiązywał zakaz wstępu dla Żydów do parków publicznych, korzystania z ławek, chodzenia po wyznaczonych ulicach. Rozpoczęła się fala przesiedleń, Żydzi byli brutalnie wyrzucani z mieszkań, na ulicach pojawiły się riksze i wozy z dobytkiem. Trwała akcja przesiedlania Żydów na teren przyszłego getta, którego projektowane granice wciąż ulegały zmianom.
2 października 1940 roku gubernator dystryktu warszawskiego Fischer podpisał oficjalne zarządzenie (w wigilię żydowskiego Nowego Roku) o utworzeniu getta w Warszawie. Zarządzenie ogłoszono 12 października (w święto Jom Kipur) przez megafony uliczne. „Nowy Kurier Warszawski” i „Gazeta Żydowska” opublikowały mapy granic getta, które nie pokrywały się ze sobą. Wciąż wprowadzano zmiany, co powodowało falę powtórnych przeprowadzek.
Wreszcie 16 listopada 1940 roku getto warszawskie zostało zamknięte. Przy 22 bramach prowadzących do getta straż pełnili policjanci żydowscy (Żydowska Służba Porządkowa) razem z polskimi policjantami „granatowymi” i niemieckimi żandarmami. Nazistowska propaganda podawała trzy podstawowe przyczyny utworzenia getta. Streszcza je w swoim referacie ze stycznia 1941 roku Schön. Po pierwsze – sanitarno-epidemiologiczna: „Trzeba (…) ochronić niemiecką armię i naród niemiecki przed Żydem, odpornym nosicielem zarazków epidemii”. Po drugie – moralno-polityczna: „Żydowska myśl i żydowski czyn dotychczas panowały nad ludnością wschodniego terytorium. Już teraz dają się zauważyć błogosławione skutki wyeliminowania żydowskiego wpływu”. Po trzecie – gospodarcza: ochrona niemieckiej gospodarki wojennej może się „dokonać drogą likwidacji pokątnego handlu i paskarskich spekulacji”.
MIEJSCA:
– Aleja na Skarpie (poza gettem), – Annopol (poza Warszawą), – Aleja Szucha, – Aleja Szucha 23, – Aleja Szucha 25 (siedziba Gestapo),
– Aleje Jerozolimskie, – Aleje Jerozolimskie 45 (dawniej 39), – Aleje Ujazdowskie (poza gettem), – Aleje Ujazdowskie 29 (ambasada USA),
– Bagno, – Barbary, – Barska 28/30, – Biała, – Bielańska, – Bielańska 13 (sklep Wedla), – Boduena 5, – Bonifraterska, – Bonifraterska 12 (szpital św. Jana Bożego), – Bracka 25, – Ceglana, – Ceglana 11, – Ceglana 17, – Chłodna, – Chłodna 22, – Chłodna 34, – Chłodna – kładka, – Chmielna, – Chmielna 49/19, – Ciepła, – róg ulic Ciepła/Grzybowska (bazar), – Czerniaków (poza gettem), – Daniłowiczowska, – Daniłowiczowska 3, – Długa, – Długa 16, – Długa 19, – Długa 24, – Długa 27, – Długa 38/40 (Arbeitsamt), – Dworska 17 (szpital starozakonnych na Czystem), – Dworzec Główny, – Dworzec Wschodni, – Dworzec Zachodni, – Dynasy (poza gettem), – Dzielna, – Dzielna 7 (synagoga Morija), – Dzielna 15, – Dzielna 24/26 (Pawiak), – Dzielna 31, – Dzielna 31, 33, – Dzielna 35/37, – Elektoralna, – Elektoralna 1-3, – Elektoralna 5, – Elektoralna 11, – Elektoralna 12 (ruiny kościoła św. Ducha – oddział szpitala na Czystem – dezynfekcja/apteka), – Elektoralna 32, – Falenica (poza Warszawą), – Falenty (poza Warszawą), – Franciszkańska, – Franciszkańska 6, – Franciszkańska 15, – Franciszkańska 20, – Franciszkańska 30, – Franciszkańska/Koźla (targ), – Franciszkańska/Wałowa, – Freta (poza gettem), – Gęsia 7, – Gęsia 10, – Gęsia 43 (Biuro Zarządu Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce), – Górczewska 9, – Górnośląska, – Graniczna, – Graniczna [12,10], – Grochów (poza gettem), – Grzybowska, – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Kibuc Grochów (m. Grochowską a Ostrobramską), – Grójec (poza Warszawą), – Grzybowska, – Grzybowska 22, – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Grzybowska 27, – Grzybowska 30, – Grzybowska [48,46,12,16], – Grzybowska 68, – róg ulic Grzybowska/Ciepła (bazar), – Hipoteczna 3, – Hoża (poza gettem), – Jagiellońska 28, – Jasna (poza gettem), – Jasna 11, – róg ulic Jasna/Boduena, – Jazdów 2 (Szpital Ujazdowski), – Jezuicka 1-3/ rynek Starego Miasta, – Józefów (poza Warszawą), – Karmelicka, – Karmelicka/Nowolipie, – Karmelicka 10/Mylna, – Karmelicka 29 (szkoła CISzO), – Karolkowa (poza gettem), – Kawęczyńska (poza gettem), – Kazimierza Karasia 2 [Teatr Polski] (poza gettem), – Koło (poza gettem), – Koszykowa, – Koszykowa 81, – Krakowskie Przedmieście 21-23, – Krakowskie Przedmieście 26/28 (Uniwersytet Warszawski), – Kredytowa (poza gettem), – Krochmalna 20-25, – Krochmalna 92, – Krochmalna/Plac Grzybowski, – Królewska, – Królewska 43, – róg ulic Królewska/Marszałkowska, – Książęca (poza gettem), – Kurza 18 (Kupiecka 18), – Legionowo (poza Warszawą), – Leszno, – Leszno 2, – Leszno 4,6,8, – Leszno 5, – Leszno 6, – Leszno 13, – Leszno 15 (sierociniec żydowski), – Leszno 18, – Leszno 18-20-22-24, – Leszno 35 (kino „Femina”), – Leszno 36, – Leszno 40, – Leszno 52, – Leszno 53/55/Ogrodowa 14 (Sądy Grodzkie), – Leszno 56, – Leszno 72, – Leszno 84/ Żelazna 95 (Batalion Pracy), – Leszno 109 (Durchgangslager – obóz przejściowy), – Leszno 123, – Lubeckiego, – Lubeckiego 3, m. 6, – Lubeckiego 12, – Lwowska 1, – Lwowska 1-3-5, – Lwowska 9, – Łucka, – Mackiewicza 3, m. 6, – Marszałkowska, – Marszałkowska 63 (sklep Wedla), – Marszałkowska 109 (sklep Wedla),– Marszałkowska 134/Świętokrzyska 37 [Gmach Centrali Pocztowej Kasy Oszczędności w Warszawie], – róg ulic Marszałkowska/Wspólna, – róg ulic Marszałkowska/Złota, – Mazowiecka, – Mazowiecka 12, – Mączna, – Miła, – róg ulic Miła/Nalewki, – Miła 45, m. 13, – Miodowa, – Międzylesie (poza Warszawą), – Młynarska 2 (poza gettem), – Moniuszki 10 (Instytut Rozrachunkowy Zagranicznego Handlu), – Most Poniatowskiego (poza gettem), – Muranowska, – Muranowska 6, – Muranowska 16, – Mylna, – Mylna 18, – Nalewki, – Nalewki 3, – Nalewki 9, – Nalewki 20, – Nalewki 23, – Nalewki 31 (Astoria), – Nalewki 32, – Nalewki – targ, – róg ulic Nalewki/Gęsia, – róg ulic Nalewki/Nowolipki (Kramy Nalewkowskie), – Niecała (poza gettem), – Niska, – Niska/Zamenhofa, – Nowolipie, – Nowolipie 7 (lokal C.K. Bundu i siedziba „Folkscajtung), – Nowolipie 18, – róg ulic Nowolipie/Przejazd (granica getta), – Nowolipki 18, – Nowolipki 23, – Nowolipki 68, – Nowy Świat (poza gettem), – Nowy Świat 15, – Nowy Świat 35, – Nowy Świat 69, – Oboźna, – Ogrodowa, – Ogrodowa 5, – Ogrodowa 7, – Ogród Krasińskich, – Ogród Saski (poza gettem), – Okęcie (poza Warszawą), – Okopowa 49/51 (cmentarz żydowski), – Opaczewska 2a, – Orla, – Orla 13, – Otwock, Kochanowskiego 10/16 (zakład dla umysłowo ch0rych „Zofiówka”), – Otwock, Reymonta 55 (sanatorium towarzystwa „Brijus”), – Otwock, Świderska 50, – Pańska, – Park Ujazdowski (poza gettem), – Pawia 69, – Pawiak (Dzielna 24/26), – Piaseczno (poza Warszawą), – Plac Bankowy, – Plac Grzybowski, – Plac Grzybowski 3/5 (plebania kościoła Wszystkich Świętych), – Plac Krasińskich, – Plac Krasińskich/Świętojerska, – Plac Muranowski, – Plac Napoleona („Prudential”), – Plac Napoleona 8, – Plac Piłsudskiego (Hitlerplatz), – Plac Teatralny, – Plac Trzech Krzyży (poza gettem), – Plac Unii Lubelskiej, – Plac Zamkowy 4 (Zamek Królewski), – Plac Za Żelazną Bramą, – Plac Za Żelazną Bramą 8, – Podchorążych 20 (dawna szkoła Talmud Tora), – Powązki, – Powiśle, – Poznańska, – Poznańska 15, – róg ulic Poznańska/Żulińskiego, – Praga (poza gettem), – róg ulic Prosta/Waliców, – Przebieg, – Przechodnia, – Przejazd 5, – Ptasia, – Radzymińska (poza gettem), – Rakowiecka (poza gettem), – Rembertów (poza Warszawą), – Rozbrat, – Rybaki, – Rybna, – Rymarska, – Rynek Wolski(poza gettem), – Rynkowa, – Rynkowa 5, – Saska Kępa (poza gettem), – Senatorska 14 (Pałac Blanka), – Senatorska 22 (Bank Dyskontowy), – Sienkiewicza, – Sienkiewicza 4, – Sienna, – Sienna 16, – Sienna 41, – Sienna 69, – róg ulic Sienna/Sosnowa, – Skórzana, – Smocza 10, – Smocza 43, – Solec (poza gettem), – Solna, – Solna/Hale Mirowskie, – Sosnowa 8, – Spokojna 15 (Miejskie Zakłady Sanitarne – łaźnia), – Stawki, – Szeroka (Praga), – Szopena 13, – Szymanów (poza Warszawą), – Śliska, – Śliska 52, – Śliska 60, – Śliska 51/Sienna 60 (szpital dziecięcy Behrsonów i Baumanów), – św. Wincentego 15 (cmentarz żydowski na Pradze), – Świętojańska 8 (katedra św. Jana), – Świętojerska, – Świętojerska 11, – Świętojerska 11a, – Świętojerska 13, – Świętokrzyska, – Świętokrzyska 25, – Tłomackie, – Tłomackie 2, – Tłomackie 3/5 (Alejnhilf, ŻSS, Głowna Biblioteka Judaistyczna), – Tłomackie 4, – Tłomackie 5, – Tłomackie 13, – Towarowa, – Twarda 4, – Twarda 6, – Twarda 6/ Grzybowska13 (Synagoga Nożyków), – Waliców, – Waliców 14, – Warecka 9, – Wawer, – Wawer (między Spiżową a Błękitną) (poza gettem), – Wiejska (poza gettem), – Wiejska (Sejm), – Wiejska 4/6/8, – Wiejska: Ogrody Sejmowe, – Wielka, – Wielopole, – Wierzbowa 1 (Pałac Bruhla), – Wilcza, – Włochy (poza Warszawą), – Wola (poza gettem), – Wola: okolice Lasku na Kole, – Wolska, – Wolska 18, – „Wołówka” (targ, Plac Broni), – Wołyńska, – Wołyńska 7, – Wołyńska 21, – Wronia, – Wspólna, – Wspólna 5, – Wspólna 58 (mieszkanie Adama Czerniakowa), – Zamek Królewski, – Zamenhofa,
– Zamenhofa 9, – Zamenhofa 19 (przed sierpniem 1942), – róg ulic Zamenhofa/Miła, – Zielna, – Zielna 25 (siedziba Polskiego Radia), – Zielna 31, – Zielna 35, – Złota (poza gettem), – Złota 74 (Wydział Zdrowia), – Żabia, – Żabia 8, – Żabia 9 (Łódzki Bank Depozytowy),
– Żelazna, – Żelazna 90/Nowolipie 71 (szpital św. Zofii), – Żelazna 101, – Żelazna 103 (sztab SS), – Żoliborska, – Żoliborz (poza gettem), – Żurawia (poza gettem),
OBSZARY:
– Obszar: Getto, – Obszar: „Kercelak” (targ w granicach ulic: Chłodna – Towarowa – Okopowa – Leszno), – Obszar: Małe Getto, – Obszar: Nowolipie/Mylna/Przejazd 5, – Obszar: Stare Miasto, – Obszar: Warszawa – Otwock [linia otwocka], – Obszar: Żelazna/Łucka/Wronia/Śliska/Pańska,
TRASY:
– Trasa: Bagatela 12 – Aleje Ujazdowskie – Długa, – Trasa: Chłodna 2 – Chłodna 8, – Trasa: Chłodna 2 – Ogrodowa 33, – Trasa: Chocimska 24 – Most Poniatowskiego – Obrońców 27, – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Aleja Szucha 25 (Gestapo), – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Okopowa 49/51 (cmentarz żydowski), – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Wspólna 58, – Trasa: Grzybowska 26/28 – Zielna 25 – Wspólna 58, – Trasa: Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Żelazna 103 (siedziba SS), – Trasa: Jazdów 2 – Chocimska 24 – Jazdów 2, – Trasa: Królewska – Krakowskie Przedmieście, – Trasa: Leszno – Grzybowska, – Trasa: Leszno 18 – Tłomackie 5, – Trasa: róg ulic Marszałkowska/Złota – Wspólna 58, – Trasa: Most Poniatowskiego – Aleja 3 Maja – Aleje Jerozolimskie, – Trasa: Pańska – Śliska 52, – Trasa (tramwajowa): Plac Teatralny – Trakt Królewski – Aleje Ujazdowskie – Plac Unii Lubelskiej – Rakowiecka, – Trasa: Wilcza – Wspólna 58, – Trasa: Wołyńska – Niska – Spokojna, – Trasa: Wspólna 58 – Aleje Jerozolimskie, – Trasa: Wspólna 58 – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Trasa: Wspólna 58 – Marszałkowska – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Trasa: Wspólna 58 – Wilcza, – Trasa: Zielna 31 – Koźla, – Trasa: Żelazna 103 – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska), – Trasa: Żelazna 103 (siedziba SS) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Aleja Szucha 25 (siedziba Gestapo), – Trasa: Żelazna 103 – Wspólna 58 – Twarda – Aleje Jerozolimskie – Wspólna 58,
– Trasa: Żelazna 103 (siedziba SS) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska) – Daniłowiczowska 7 (Areszt Centralny) – Senatorska 22 (Bank Dyskontowy) – Grzybowska 26/28 (Gmina Żydowska),
